Абдурауф Фитрат
Abdurauf Fitrat (1886, Buxoro — 1938, Toshkent) — jadidchilik harakatining koʻzga koʻringan arbobi, olim, adib, siyosiy arbob. U dastlab Buxoroda, so‘ngra Istanbulda tahsil olib, milliy uyg‘onish g‘oyalarini o‘z bag‘riga olgan va targ‘ib qilgan. 1912–1916 yillarda jadid maktablarini ochdi, 1917 yildan boshlab “Yosh buxoriylar”ning mafkurachisiga aylandi. U til, tarix va madaniyatni rivojlantirishga bag‘ishlangan “Chig‘atoy gurungi” intellektual jamiyatiga asos solgan. Fitrat Buxoro Xalq Respublikasida xizmat qilgan, keyinchalik Moskva, Samarqand va Toshkentda ham ilmiy, ham siyosiy vazifalarda ishlagan. U adabiyot, tilshunoslik, tarix va musiqashunoslikka oid nufuzli asarlar yaratdi. 1937 yilda hibsga olingan, 1938 yilda qatl etilgan.
Абдулла Кадыри
Abdulla Qodiriy (1894—1938) — oʻzbek romanining asoschisi hisoblangan peshqadam oʻzbek romanchisi, dramaturg va publitsist. Toshkentda bog‘bon oilasida tug‘ilgan, maktablarda, rus maktabida, so‘ngra madrasada o‘qigan, ta’limni Moskvada davom ettirgan (1924–1925). Qodiriy Sovet Ittifoqining “Ishtirokiyun” , “Qizil bayroq” gazetalarida ishlagan, “Mushtum” satirik jurnaliga asos solgan. “Baxtsiz kuyov” (1915) pyesasi, “O‘tgan kunlar ” (1926), “Mehrobdan chayon” (1928), “Obid ketmon” (1934) romanlari. Stalin pokligi paytida hibsga olingan, 1938 yilda qatl etilgan. O'limdan keyin reabilitatsiya qilingan, u milliy klassik bo'lib qolmoqda.
Исхокхон Ибрат
Is’hoqxon Ibrat (1862, Toʻraqoʻrgʻon — 1937, Andijon) — Turkiston oʻlkasi islohotchi olim, yozuvchi, tilshunos, maʼrifatparvar. Savodli oilada tug‘ilgan u mahalliy madrasalarda tahsil olgan, keyinchalik Istanbul, Yevropa, Arabiston va Hindiston bo‘ylab keng sayohat qilib, kitoblar va madaniy ashyolarni, jumladan , “Qutadg‘u bilig” ning nodir qo‘lyozmasini to‘plagan. 1901-yilda u “Lugʻati sitta as-sino” (“Olti tilli lugʻat”)ni nashr ettirdi va 1908-yilda “Matbaa Isʼhoqiya” matbaasini tashkil etib, jadid maktablari uchun asar va oʻquv asarlar tayyorladi. “Tarixi Fargʻona” , “Tarixi madaniyat” , “Mezon uz-zamon” kabi 15 dan ortiq asarlar muallifi. Zamonaviy ta'limning kashshofi bo'lgan u o'qitishning yangi usullarini joriy qildi, ilg'or maktablar ochdi. 1937 yilda Stalin pokligi paytida hibsga olingan, 75 yoshida qamoqxonada qiynoqlar ostida vafot etgan. Uning qabri noma'lumligicha qolmoqda, biroq keyinchalik uning merosi To'raqo'rg'ondagi yodgorlik majmuasi bilan sharaflangan.
Mahmudxo'ja Behbudiy
Mahmudxoʻja Behbudiy (1875, Samarqand – 1919, Qarshi) — jadidchilik harakatining yetakchi islohotchisi, maʼrifatparvar, dramaturg, jurnalist. Yosh yetim qolgan, amakisining qo‘lida o‘qib, muftiylik qilgan. U jadid maktablari, ommaviy kutubxona ( Qiroatxonayi Behbudiya ) ochdi, maorif va maʼrifatni faol targʻib qildi. 1913-yilda “Samarqand” gazetasi va nufuzli “Oyina” jurnalini ochib, milliy huquqlar, tarix va tilga oid maqolalar chop ettirdi. U dramaturg sifatida milliy teatrga asos solgan birinchi oʻzbek dramasi “Padarkush”ni (1913) yozgan. Siyosiy faol 1917-yildagi Turkiston Muxtoriyatini qoʻllab-quvvatlagan va bolsheviklar mustamlakachilik siyosatiga qarshi chiqqan. 1919-yilda sovet agentlari tomonidan asirga olinib, Qarshi yaqinida qatl etilgan. Uning ozodlik va ta’lim uchun shahid sifatida qoldirgan merosi keyingi avlodlarni ilhomlantirdi.
Абдулла Авлоний
Abdulla Avloniy (1878, Toshkent — 1934) — jadidchilik harakatining atoqli maʼrifatparvar, shoir, dramaturg, jurnalist, jamoat arbobi. Kamtar oiladan chiqqan u an'anaviy maktablarda o'qigan, shu bilan birga ishchi bo'lgan. 1904-yilda Mirobodda usuli jadid maktabi ochadi va tez orada nashriyotda faol qatnashadi, “Shuhrat” , “Osiyo” , “Turon” kabi gazetalarga asos soladi, “Sadoyi Turkiston” ga hissa qoʻshadi. U “Turon” jamiyati va uning teatrining hammuassisi bo‘lib, madaniy tiklanishni targ‘ib qilgan. Avloniy «Birinchi muallim» , «Ikkinchi muallim» , «Turkiy Guliston yoxud axloq» kabi nufuzli darsliklarni yozgan. Shuningdek, u dramatik asarlar yaratdi, pyesalar tarjima qildi, zamonaviy o‘zbek adabiyoti va teatrini rivojlantirdi. 1917-yildan so‘ng u Kommunistik partiya safiga qo‘shildi, turli lavozimlarda ishladi, oliy o‘quv yurtlarida o‘qituvchilik faoliyatini davom ettirdi. Uning adabiy merosi she'riyat, satira va ma'rifiy asarlardir. Avloniy 1934 yil 25 avgustda vafot etdi.
MunavvarQori Abdurashidxonov
Munavvarqori Abdurashidxonov (1878, Toshkent – 1931) — jadidchilik harakatining yetakchi maorifchisi, yozuvchi, jamoat arbobi. Ziyolilar oilasidan chiqqan u Toshkent va Buxoroda tahsil oldi, keyinroq 1901 yilda Toshkentda birinchi “usuli savtiya” (yangi usul) maktabini ochdi. “Adibi avval” , “Adib as-soniy” kabi muhim darsliklar muallifi bo‘lib, zamonaviy o‘zbek maorifiga asos soldi. Jurnalist sifatida “Xurshid” , “Shuhrat” , “Sadoyi Turkiston” kabi gazetalarga asos solgan va ularga hissa qo‘shgan. Islohotchi sifatida u milliy maktablar, oliy taʼlim va madaniyat muassasalarini targʻib qildi, Turkiston Muxtoriyatini ham qoʻllab-quvvatladi. 1920-yillarda u yer osti istiqlolchilik harakatlarida qatnashdi. 1929 yilda hibsga olingan, qiynoqlarga chidagan va 1931 yilda qatl etilgan.
Abdulhamid Cho'lpon
Abdulhamid Choʻlpon (1897, Andijon — 1938, Toshkent) — yirik oʻzbek shoiri, yozuvchisi, tarjimoni, jadidchilik harakatining jamoat arbobi. Madaniyatli oilada tug‘ilgan u madrasalarda erta ta’lim olgan, arab, fors va turk tillarini puxta egallagan. Cho‘lpon Fitrat va boshqa islohotchilar ta’sirida 1912-yilda “Qalandar” , “Cho‘lpon” kabi taxalluslar bilan nashr qila boshladi. Uning she’riyati va nasrida ma’rifatparvarlik g‘oyalari va milliy uyg‘onish o‘z aksini topgan, zulm, jaholat, ozodlik uchun kurashga murojaat qilgan.
U jurnalistika ( «Hurriyat» , «Sadoyi Turkiston» , «Ishtirokiyun »), teatr va tarjima sohalarida mehnat qilib, o‘zbek adabiyotiga Pushkin, Gorkiy va boshqalarni olib kirdi. “Uygʻonish ” (1922), “Buloqlar” (1923), “Tong sirlari” (1926) sheʼriy toʻplamlari, “Kecha va kunduz” romani ijtimoiy mashaqqatlarni, ayniqsa, ayollarning ogʻir ahvolini aks ettirgan yirik asarlaridan iborat.
1920 yil Boku qurultoyi ishtirokchisi, madaniy va siyosiy hayot bilan shug‘ullangan, ammo tez orada “millatchi” va “panturkist” sifatida ta’qiblarga uchradi. Stalin pokligi paytida hibsga olingan, 1938 yil 4 oktyabrda qatl etilgan. Cho‘lpon o‘zbek adabiyotida ozodlik, yangilanish va milliy ong timsoli bo‘lib qolmoqda.
Ашурали Зохирий
Ashurali Zohiriy (1885, Qoʻqon — 1938, Fargʻona) — atoqli jadid ziyolisi, oʻqituvchi, jurnalist, tilshunos olim. Muhammad Alixon madrasasida (1897—1914) taʼlim olgan, bir qancha tillarni puxta egallagan va 1910-yillar atrofida jadidchilik harakatiga qoʻshilib, taʼlim-tarbiya islohoti va yangi uslubdagi maktablar ochishga hissa qoʻshgan. U “Sadoyi Farg‘ona” , “El bayrog‘i” , “Yurt” , keyinroq “Yangi Farg‘ona”ni tashkil etishda, ma’rifat va muxtoriyatni rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi. U tilshunos sifatida birinchi oʻzbekcha Imlo (imlo) darsligini (1916), “Turkiy xrestomatiya”ni ham yozgan, ruscha-oʻzbekcha lugʻatni (1925) tuzgan.
Zohiriy Farg‘onadagi ilk o‘qituvchilar kurslarida ham dars bergan, til qurultoylarida, jumladan, 1926 yil Samarqand lotinlashtirish qurultoyida qatnashgan. Millatchilik va panturkizmda ayblanib, 1929-yilda qamoqqa tashlangan, Belomor kanaliga surgun qilingan, 1936-yilda ozod qilingan, ammo 1937-yilda Stalin tozalashlari paytida qayta qamoqqa olingan. U 1937-yil 28-dekabrda qatl etilgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, uning nomi qayta tiklandi, muassasa va yodgorliklar uning islohotchi va madaniyat arbobi sifatidagi merosini sharaflaydi.