Исхокхон Ибрат

Is’hoqxon Ibrat (1862, Toʻraqoʻrgʻon — 1937, Andijon) — Turkiston oʻlkasi islohotchi olim, yozuvchi, tilshunos, maʼrifatparvar. Savodli oilada tug‘ilgan u mahalliy madrasalarda tahsil olgan, keyinchalik Istanbul, Yevropa, Arabiston va Hindiston bo‘ylab keng sayohat qilib, kitoblar va madaniy ashyolarni, jumladan , “Qutadg‘u bilig” ning nodir qo‘lyozmasini to‘plagan. 1901-yilda u “Lugʻati sitta as-sino” (“Olti tilli lugʻat”)ni nashr ettirdi va 1908-yilda “Matbaa Isʼhoqiya” matbaasini tashkil etib, jadid maktablari uchun asar va oʻquv asarlar tayyorladi. “Tarixi Fargʻona” , “Tarixi madaniyat” , “Mezon uz-zamon” kabi 15 dan ortiq asarlar muallifi. Zamonaviy ta'limning kashshofi bo'lgan u o'qitishning yangi usullarini joriy qildi, ilg'or maktablar ochdi. 1937 yilda Stalin pokligi paytida hibsga olingan, 75 yoshida qamoqxonada qiynoqlar ostida vafot etgan. Uning qabri noma'lumligicha qolmoqda, biroq keyinchalik uning merosi To'raqo'rg'ondagi yodgorlik majmuasi bilan sharaflangan.

(1862-1937)

Bolaligi. 1862-yili Namangan viloyati Toʻraqoʻrgʻon qishlogʻida tugʻilgan. Bobolari asli turkistonlik, Ahmad Yassaviy avlodlaridan hisoblangan. Otasi Junaydulla xo'ja Sunnatilla xo'ja o'g'li, onasi Hurbibi otin xat-savodli kishilar bo'lib, maktabdorlik faoliyati bilan shug'ullangan. Ota-onasi qo'lida savod chiqarish, keyin turli maktab va madrasalarda o'qiydi. Otasining kasbi bog'bonlik bo'lgan, “Xodim” taxallusi bilan she'rlar yozgan. Bobosi Afsus taxallusi bilan tanilgan. Shoir mulla Jamolxon Vasfiy (1862 – 1930) amakivachchasi bo‘lgan.

Ma'lumoti. ilgari eski maktabda, so'ngra onasining qo'lida o'qigan. Bu haqda o'zining “Mezon uz-zamon” asarida shunday yozgan: “Avvalgi vaqtdagi mahalla maktabida 5 yilda 3 adad muallimda o'qub, oxiri savodim chiqmay, keyin qizlarida, o'z uyimizda volidai marhumamdan o'qub savod chiqardim.

1878-yili Qoʻqondagi Muhammad Siddiq Tunqator madrasasiga oʻqishga kirgan. Bu yerda Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Haziniy va Nodim kabi shoirlar ijodi bilan yaqindan tanishgan. Abu Nasr Forobiyning “Shoirlarning she'r san'ati qonunlari haqida”, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Nodir hikoyalar”, Abdurahmon Jomiyning “Silsilat az-zahhob”, Alisher Navoiyning “Nazmu al-javohir”, “Muhokamat al-lug'atayn” va yana ko'p Sharq olimlari mustaqil asarlari. O'zbek va rus tillarida nashr bo'lgan “Turkestanskie vedomosti” hamda “Tarjimon” gazetasi talabalik yillari tanishgan.

Faoliyati. 1886-yili madrasada o'qishni tugatib, o'z qishlog'i To'raqo'rg'onga qaytib kelgan. Ishni To'raqo'rg'onda yangi maktab ochib, dars berishdan jihozlash. Uning maktabi “usuli qadim” (“usuli tahajji”), ya'ni hijo usuliga samarali maktablardan birmuncha farq qilgan. Maktabiga qarab ilg'or bo'lgan tovushlar (savtiya usulini tatbiq qilgan edi. O'zgacha uslubdagi bu maktabni Namangandagi Rossiya imperiyasi amaldorlari tomonidan tayyorlangan.

1887-yili onasi Huribibini hajga olib boradi. Onasi Jidda shahrida o'pka shamollashi kasalidan vafot etgan. Shaharidagi qabristonlardan biriga onasini dafn etib, o'zi safarini davom ettirgan. Istambul, Sofiya, Afina, Rim, Berlin, Parij kabi Yevropa shaharlarida bo'lgan. So'ngra Makkaga qaytib kelib, bu yerdan Qizil va Arabiston dengizlari orqali Hindistonga kelgan. 1892 – 1896-yillari Bombeyda istiqomat qilgan. 1896-yili Hindistondan Koshg'arga o'tib, u yerdan To'raqo'rg'onga qaytgan. U chet ellardan bir qancha nopok kitoblar, madaniyat ashyolari olib kelgan va ularning hamqishloqlariga namoyish qilgan. Ular orasida mashhur Yusuf xos Hojibning “Qutadg'u bilig” asari ham bo'lgan. Bu yangi qo'lyozma “Namangan nusxasi” deb e'tirof etilgan va Abdurauf Fitrat hamda Lutfulla Olimiy tomonidan XX yuzyillikning 30-yillarida Toshkentning kutubxonasi Sharq bo'limiga topshirilgan.

1898-yildan To'raqo'rg'on xalq qo'zisi, Turkiston qozilar s'ezdining faol a'zosi sifatida faoliyat ko'rsatgan. 1901 yilda arab, fors, hind, turk, o'zbek, va rus tillari asosida “Lug'ati sitta al-sina”, ya'ni “Olti tilli lug'at” asari postari. U jadid maktablari uchun bir qo'llanma bo'lib xizmat qilgan.

1907-yili To‘raqo‘rg‘onda ochgan maktabi to‘g‘risida Ismoilbek G‘aspirali shunday yozgan: “Namangan uezdi To‘raqo‘rg‘on qasabasi Is’hoqxon bolalar to‘ra o‘yini “Maktabi Is’hoqiya” ochdi. kechki payt kattalar qiroatxonasi bor Bu maktab viloyatdagi hamma maktablar uchun namuna”.
1908 yili Rossiyaning Peterburg va Moskva shaharlariga borib, o'quv yurtlari, zamonaviy maktablar bilan tanishadi. Orenburgda Gafman degan matbaachidan pulini o'n yil ichida to'lash sharti bilan kreditga litografik mashina sotib olingan va uni butun anjomlari bilan Orenburgdan Qo'qongacha poezdda, Qo'qondan To'raqo'rg'ongacha tuyalarda olib kelgan.

1908-yilning dekabr oyi bir necha yildan beri bo'sh yotgan dam binosida bosmaxona tashkil qilgan va unga “Matbaa Is'hoqiya” nomini bergan. Bu ishda unga yaqin do'stlari Husayn Makaev va Abdulrauf Shahidiylar katta yordam berdi. Ush matbaa ochilishini tabriklab, “Tarjimon” va “Vaqt” gazetalarida bir necha tabrik-maqolalari e'lon qilindi.

“Matbaai Is'hoqiya” o'z hosil usuli savod chiqarishga oid darsliklar, risolalar nashr etishdan hosil: uning birinchi mahsuloti “San'ati Ibrat qalami Mirrajab Bandiy” asari Farg'ona vodiysi usuli jadidlarida va qadim maktab “Alifbo” darsligi sifatida qo'llangan. , u Rossiya shaharlaridan sinematografiya (kinoapparat), fotografiya, grammafon, sovutkich (muzlatgich) kabi maishiy ashyolar ham olib kelgan va o'z hamqishloqlariga namoyish qilgan.

Ilmiy-adabiy merosi. “Lugʻati sitta al-sina” (“Olti tilli lugʻat”) (1901), “Fiqhiy kaydoni tarjimasi” (1908), “Jomeʼ ul-xutut” (“Yozuvlar majmuasi”) (1912), “Tarixi Fargʻona” (1916), “Tarixi 7-maʼdaniyat” (“Tarixi 7-maʼlumotamon” (“19 uzum-zamon")), torozusi) (1928), “Devoni Ibrat” kabi oʻn beshdan ortiq asarlar yozgan. “Tarixi madaniyat” asarining so'nggi versiyasi Is'hoqxon Ibrat o'z asarlarini ro'yxatini keltirgan. Ular orasida hali topilmagan “Gulshani Roz turkiy”, “Tarjimai holim”, “Tarixi Hurriyat”, “Qo‘rboshilar zamoni”, “Mishkat ul-g‘aroyib”, “Muzabzab”, “Turkistonda turli mashaqqatlar”, “Barzah”, “Tazkirai Suvaydo”, “Sayri-bo‘lim” kabi san’at asarlari. To‘liq bo‘lmagan “Ilmi Ibrat”, “Turli marsiya va fikriyot masalalari” kabi asarlari ham bor.

Oilasi. Abbosxon, Rotifxon va Vaqqosxon ismli o'g'illari bo'lgan. 1919-yili sho'ro harbiylari katta o'g'li Abbosxonni “bosmachilar odami” sifatida gumon qilib, kaltaklab o'ldirgan.

O'limi. 1918-yili kutubxonasi talon-taroj qilingan. 1937-yil 7-yanvarda qamoqqa olingan. U to'plagan barcha kitoblari, qo'lyozma va toshbosma asarlari 4 ta qopga solinib olib ketilgan. Uning qishlik uy-joyi, uy-ro'zg'or buyumlari kim oshdi savdosiga qo'yib sotib yuborilgan, oilasi va bolalari 3 sotixdan iborat quruq yerga ishlab chiqarilgan. U Andijon turmasi olib kelingach, sudi bo'lmay, 75 yoshida, 2 oydan so'ng qamoqning qiynoqlariga chidamay vafot etgan. Uning qabri imkoniyati noma'lum. 2016-yil 2-noyabrda Shavkat Mirziyoev Namangan viloyati saylovchilari bilan uchrashuvida uning hayoti va faoliyatiga to'xtalib o'tgan. 2017-yil 13-aprelida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Namangan viloyati To'raqo'rg'on tumanida atoqli ma'rifatparvar Is'hoqxon Ibrat nomidagi yodgorlik majmuasini tashkil etish to'g'risida”gi qarori qabul qilindi. Ushqaror asoslari majmuasida uning haykali milliy uslubdagi ayvon, bosmaxona, musiqali favvora, imkoniyatlar tillarni o'qitishga ixtisoslashtirilgan 400 o'rinli maktab-internat, maktabgacha ta'lim uchun asoslari va tarixiy-ma'rifiy muzey tashkil etildi.