(1886-1938)

Bolaligi. 1886-yili Buxoro shahrida savdogar Abdurahimboy oilasida tug'ilgan. Otasi savdo ishlari bilan Turkiya, Eron, Koshgʻarga tez-tez borib turgan. Onasining ismi Bibijon (toʻliq ismi Nastarin Bibi) boʻlib, 1866-yili tugʻilgan. Oilada Abduraufdan tashqari yana ikki farzand – ukasi Abdurahmon va singlisi Mahbuba boʻlgan. Mahbuba sheʼrlar yozib turgan. Abdurahmon esa 1910-yillari Kogon bosmaxonasida harf teruvchi boʻlib ishlagan.

Maʼlumoti. ilgari eski maktabda, soʻng Mir Arab madrasasida oʻqigan. “Tarbiyai atfol” jamiyatining moddiy va maʼnaviy qoʻllab-quvvatlashi bilan 1909 – 1913-yillari Istanbulda tahsil olgan.

Istanbul dorulfunida tahsil olayotgan Abdurauf Fitrat va uning safdoshlari Turkiyada oʻqiyotgan vatandosh oʻquvchi-talabalarga ham iqtisodiy, ham maʼnaviy yordam koʻrsatish, Buxoro va Turkistondan talabalar kelishilgan koʻrinishdagi ishlab chiqarish va tartibga solish jamiyat tuzgan va uning Nizomnomasini ishlab chiqarish. Bu hujjat 1909-yili Istanbulning Vazirxon koʻchasida “Matin” tipografiyasida nashr etilgan.

Fitrat Turkiyada chiqadigan “Hikmat”, “Taʼrufi muslimin”, Mehmet Akif muharrirligidagi “Sirot ul-mustaqim” (“Toʻgʻri yoʻl”) kabi gazeta va jurnallarini Buxoroga joʻnatib turgan.

Faoliyati. Buxoroga qaytgan, 1912 – 1916-yillari Buxoro, Qarshi shaharlarida jadid maktablarini ochish va muallimlik qilish bilan shugʻullangan Fitrat 1917-yildan Yosh buxoroliklar firqasining mafkurachisi va gʻoyaviy boshqaruvlaridan biriga aylangan. qayta Buxoro amiri Olimxon tazyiqini oʻlaroq shu aprel oyi oʻrtalarida jadidlar Buxorodan chiqib ketishga majbur boʻlganlar. Fitrat Samarqandga koʻchib boʻrib, “Hurriyat” gazetasiga muxarrilik qilgan (1917 – 1918). Ayrim maʼlumotlarga qaraganda, Fitrat shu yillari “Ittihodi taraqqiy” tashkiloti Eski Buxoro boʻlimining koʻtarilishi ham boʻlgan.

1918-yil martda Turkiston xalq komissarlari kengashi raisi F. Kolesovning Buxoro amirligiga bosqini keyingi paytda Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xoʻjayev boshchiligidagi jadidlarning bosqinchilar tomonda turganidan gʻazablangan amir Olimxon bor ularning jismonan yoʻq kirishgan. hayot jadidlar Toshkentga koʻchib oʻtganlar. Fitrat 1918 – 1919-yillari Xadradagi maktabda dars bergan. 1919 – 1920-yillari esa ʻzbekistonning Toshkentdagi elxonasida tarjimon Afgʻonistondagi rasmiy xizmatda boʻlgan.

Fitratning Toshkentdagi xizmatlaridan biri “Chigʻatoy gurungi”ni yoʻlga qoʻyganligidir. 1919 – 1921-yillari faoliyati koʻrsatgan ushbu madaniy-maʼrifiy va ilmiy-adabiy tuzilma turkiy xalqlar madaniyati, sanʼati, adabiyoti, tarixi, tili va imlosi kabi sohalarni jiddiy oʻrganishga kirishgan. Uning “Til va imlo toʻdasi”, “Adabiyot toʻdasi”, “Sanʼat va teatr toʻdasi” va boshqa boʻlimlari boʻlgan. “Til va imlo toʻdasi”ga kasal Choʻlpon, soʻngra Elbek rahbarlik qilgan. “Chigʻatoy gurungi” faoliyatida Fitratdan tashqari Qayum Ramazon, Choʻlpon, Elbek, Gʻozi Olim Yunusov, Mannon Uygʻur, Ashurali Zohiriy, Shokirjon Rahimiy, Shorasul Zunnun, Akmal Ikromov kabilar muhim oʻrin tutganlar.

“Chigʻatoy gurungi” tomonidan 1919-yili arab alifbosini isloh qilgan holda yangi alifbo tasviri. 1921-yil yanvarda Toshkentda bevosita “Chigʻatoy gurungi” tashkilotchiligida Til va imlo qurultoyi boʻlib oʻtgan.

“Chigʻatoy gurungi” milliy tarixni oʻrganishga ham alohida eʼtibor qaratib, ishni qoʻlida saqlanayotgan nodir manbalarni yigʻishdan foydalanish. 1919-yili Turkiston ASSR va Turkiston oʻlkasi Musulmon byurosi “Milliy madaniy merosni toʻplash va oʻrganish haqida” Qaror qabul qilgan va bu ishni amalga oshirish uchun Abdurauf Fitrat, Nazir Toʻraqulov va Laziz Azizzodadan iborat hayʼat quroli. Gurung aʼzolaridan Poʻlat Soliyev, Oʻktam va Abdurauf Fitrat Fargʻona vodiysi, Buxoro va Samarqandga ilmiy safarlar uyushtirib, Buxorodan Alisher Navoiyning “Tarixi muluki ajam” asari qoʻlyozmasi, Amir Temurdan oʻrin olgan, Zahriddin Muhammad Boning nabirasi Akbar olib kelgan, Toshkentga kelgan suratlarini oʻzgartirgan.

Fitratning Buxoro Respublikasida Maorif noziri boʻlib ishlagan uning talabi asosida chop etilgan Sayyid Muhammad Nosirning “Tadqiqoti arki Buxoro” (“Buxoro arki tarixi”, 1921), Sadriddin Ayniyning “Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar” (1926) va Poʻlat Soliyevning “Oʻrta26-qidiri” (as9926-yil) kabi. asosida olingan edi.

Milliy oʻzlikni anglash yoʻlida ushbu gurung faoliyati 1921-yil 10-yanvarda Turkiston ASSR Maorif xalq komissarligi tomonidan toʻxtatilgan. yana Fitrat va uning shogirdlari qamoqqa olingach, ularga qoʻyilgan eng katta ayblardan biri ushbu gurungda qatnashganliklari boʻlgan.

BXSR tashkil topgandan soʻng Fitrat Buxoroga kelgan va 1921-yili Maorif xalq noziri, 1922-yili Toshk ishlar xalq noziri, Xalq xoʻjaligi kengashi raisi, Butun Buxoro markaziy ijroiya qoʻmitasi va Xalq nozirlar shoʻrosi koʻtarilishi oʻrinbosari va boshqa masʼul boshqaruvlarda xizmat qilgan.

1923-yil 12-iyunda “Buxoro masalasiga doir” qabul qilingan qarorni amalga oshirish uchun Buxoroga kelgan RKP(b) MK kotibi Ya.E. Rudzutakning talabi bilan Fitrat Maorif xalq noziri nazoratidan olib tashlanib, Buxorodan badargʻa qilingan. Fitrat bilan qilgan qoʻshma Otaulla Xoʻjayev, Sattor Xoʻjayev, Muinjon Aminov, Qori Xoʻjayev, Muinjon Xoʻjayev, Poʻgʻul Xoʻjayev, Poʻru Yoovda, Abdurauf Fitratga birgalikda millatga aloqador boʻlgan Abdurauf. Yoʻldoshev, Naim Yoqubzoda, Muxtorjon Saidjonov, Muzaxxar Maxsum (Muzaxxar Burxonov) kabi arboblar ham ishdan olingan.

Fitrat 1923 – 1926-yillari Moskvaga borib, Sharqshunoslik institutida faoliyat koʻrsatgan va 1926-yili unga professorlik unvoni berilgan. 1927 – 1937-yillari Samarqand va Toshkentda yashab, ilmiy faoliyat bilan shugʻullangan. 1931-yildan to qamoqqa olingan 1937-yilgacha Oʻzbekiston Til va adabiyot ilmiy-tadqiqot institutida boʻlim boshligi va professor faoliyatida ishlagan.

Ilmiy-adabiy merosi. Ijtimoiy va siyosiy jarayonlarda faol ishtiroki hamda oʻqituvchilik qilishdan tashqari, Fitrat samarali ilmiy-badiiy ijod bilan shugʻullangan, istiklol uchun kurashga daʼvat etuvchi sheʼrlar va asarlar yozgan. “Yurt qaygʻusi” sheʼri va sochmalarida hurriyat uchun kurash gʻoyasini baralla kuylagan. Ushbu sochmalarda Turkistonni xoʻrlangan Ona obrazida tasvirlab, bu jabrdiydani zulm asoratidan xalos etish uchun Amir Temur kabi jahongirlar ruhiga murojaat qildi, xalqni erk va hurriyat uchun kurash maydoniga daʼvat etgan. U shu paytlarda “Mirrix yulduziga”, “Sharq”, “Shoir” kabi sheʼrlarini yaratib, ularda Turkistonni mustamlakaga aylantirgan boʻlsa boʻlsheviklarga va ular barpo etayotgan tuzumga nafrat tuygʻusini ifodalagan.

Abdurauf Fitrat “Munozara”, “Hind sayyohi qissasi” kabi asarlarida Turkiston jamiyatidagi qoloqlik, ilm-fanga boʻlgan eʼtiborning susayishi, islom diniga kirib qolgan xurofotlarni keskin tanqid qilgan.

Fitrat916-yildan 1 marta yaratgan “Begi” “Qon”, “Abu Muslim”, “Temur sagʻanasi”, “Oʻgʻuzxon” kabi dramalarida tarixga murojaat qilganiga qarab, bolsheviklarning Turkistonda olib borgan gʻayrimilliy siyosatiga faol munosabatda boʻlgan, zulm va zoʻravonlikka qarshi kurashayotgan “yangi tuzum”. Mutafakkir bolsheviklar tuzumiga qarshi istiqlol uchun kurash gʻoyasini “Chin sevish” (1920) va “Hind ixtilolchilari” (1923) asarlarida yaratgan ifodalagan. U Turkistonda sovet hokimiyati yillarida sodir boʻlayotgan fojiali voqealarni Angliyaning mustamlakasi boʻlgan Hindistonga koʻchirib, ingliz mustamlakachilariga qarshi kurashayotgan hind ixtilochi (istiqlolchi)lari siymosida, maʼlum maʼnoda, oʻz vatandoshlari timsolini yaratdi.

Fitrat 1914 – 1916-yillari “Rahbari najot” (“Najot yoʻli”), “Oila” va “Mavludi sharif yoki Murʼoti xayr ulbashar”, 1917 – 1920-yillari “Oʻquv”, “Sharq siyosati” va “Yigʻla, Islom- 1920-yillari”, “Yigʻla, Islom- 1920-yillari. Fitrat bu asarlar orqali jamiyatda roʻy berayotgan siyosiy-ijtimoiy masalalarga munosabat bildirildi, islom olami uchun oʻz ahamiyatini yoʻqotmaydigan maʼnaviy va maʼrifiy qadriyatlarni tushuntirib berdi.

Fors tilida yozilgan “Rahbari najot” asarida tafsir, hadis, fiqh, kalom, lisoniy, falsafiy, dunyoviy ilmlar toʻgʻrisida aniq tasavvur bergan. “Oila” kitobida esa oilaning muqaddas asoslab berib, jamiyat va inson hayotidagi oʻrnini belgilashga fikr va mulohazalarini taqdim etgan.

Fitrat oʻzbek tilining grammatikasini oʻrganish ishini bergan. U 1918 yil Q. Ramazon va Sh. Rahimiy bilan hamkorlikda “Ona tili” darsligini, “Oʻzbek tilidagi yoʻriqnomalar toʻgʻrisida bir tajriba: Sarf” (1925), “Oʻzbek tili qoidalari toʻgʻrisida bir tajriba: Nahv” (1926) darsliklarini yaratgan va bu darslar 1930 yilga bir necha marta nashr etilgan. Olim oʻzbek tili morfologiyasi va sintaksisiga bagʻishlangan bu ishlar bilan oʻzbek tili grammatikasini ilmiy asosda oʻrganish ishlariga tamal toshini qoʻygan. Fitratning tillik xizmatlari katta xizmatlaridan yana biri uning XX yuzyillikning 20-yillari qadimiy turkiy til, jonli xalq tili va shevalarga tayangan holda, ilmiy-madaniy muomalaga kirib yangi tushunchashunoslikni olib chiqish uchun oʻzbek tilining lugʻati jamgʻarmasiga yangi soʻzlar va atamalarni kirganligidadir.

Olim “Eng eski turk adabiyoti namunalari” (1927), “Oʻzbek adabiyoti namunalari” (1928) tazkiralarini tuzib, milliy adabiy merosimizning eng qadimgi davrlaridan soʻnggi davrlarga qadar namunalarini toʻplab, muayyan tizimga solgan. Abdurauf Fitrat 1069-yili Yusuf Xos Hojib tomonidan yozilgan “Qutadgʻu bilig” asarining ziyolilar tomonidan topilgan 3 ta nusxasining hammasini oʻrganib, kitobning zaxira nusxasi haqida 1925-yili “Qutadgʻu bilig” bilan nomli maqolalarini nusxa koʻchirgan va yozgan kitobni yangilash, juda koʻp yangilash, juda koʻp yangilanishlar... toʻldirmoq, uzilgʻan tartibini tuzatmoq, onglashilmayturgʻan soʻzlarini izoh qilib, oz bir ortiqcha bostirmoq” xayrli mahsulotlardan taʼkidlagan.

Oʻzbek irqiy namoyandalari ijodini birinchi bor oʻrganib, “Bedil” (1923), “Navoiyning forsiy shoirligi va uning forsiy devoni toʻgʻrisida”, “Ahmad Yassaviy” (1927), “Yassaviy maktabi shoirlari toʻgʻrisida”, “Hibbatul-haqoyiq adabiyotlari”, “Hibbatul-haqoyiq namoyandalari” (Oʻzbek adabiyoti asri 8) soʻngra oʻzbek adabiyotiga umumiy bir qarash”, “Muhammad Solih”, “Fors shoiri Umar Xayyom” (1929), “Mashrab”, “Farhodu Shirin” dostoni toʻgʻrisida” (1930) kabi ilmiy qiymatlarga ega asarlar yozgan “Sheʼr va shoirlik asarlari” (1919), “Adabiyot196” (1919) nazariyasi faniga asos solgan.

Qomusiym egasi Fitrat sharqshunoslik il ham tadqiqot olib borib, 1921-yi B. B. Sergeev bilan birga V. Vyatkin arxivida saqlanayotgan qozilarga oid hujjatlarni oʻrganib, rus tilida “Kaziyskiye dokumenty XVI veka” (1937) kitobini nashr ettirgan. Tarixchi sifatida Buxoroning soʻnggi amiri haqida “Amir Olimxonning hukmronlik davri” (1930) asarini yozgan.

Fitrat musiqa sohasi bilimdoni sifatida 1921-yili shahrida Sharq musiqa maktabini ochib, bu sohaga qiziquvchi, isteʼdodli oʻgʻil va qiz bolalarga Buxoro sinf xonalarida taʼlim bergan. Maktabga mumtoz musiqa bilimdonlari hamda V. Uspenskiy taklif etgan musiqashunos olimlarni. Shu vaqtdan kuy “Shashmaqom”larini toʻplash notaga yozib olish ishlariga rahbarlik qilgan. Fitrat tashabbusi bilan V. Uspenskiy tomonidan Ota Jalol va Ota Gʻiyosiddin kuylagan Buxoro shashmaqomi birinchi bor notaga solinib, nashr etilgan. Fitrat “Shashmaqom”, “Oʻzbek musiqasi toʻgʻrisida” maqolalari va “Oʻzbek klassik musiqasi ham uning tarixi” (1927) risolasi bilan XX yuzyillik oʻzbek musiqashunoslik fanini bergan.

Oilasi: Abdurauf Fitratning birinchi turmush oʻrtogʻi Mutal Burxonovning ammasi Fotimaxon Burxonova boʻlgan. Ayrim sabablarga koʻra, u bilan ajrashib Hikmatoy Fitratovaga uylangan va oʻgay qizi Sevaraxon Fitratovalar bilan yashagan.

Oʻlimi: 1937-yil 24-aprel kuni qamoqqa olingan va salkam bir yarim yilga choʻzilgan tergov va qiynoqlardan soʻng Fitrat “aksilingilobiy millatchilik jadidchilik asoschilaridan biri”, “sovet hokimiyatining birinchi kunlaridan tortib, soʻnggi kunlargacha partiya va sovet hukumatiga qarshi millatchilarga qarshi kurash olib borish, uyushqoqlik bilan harakat qilish” Fayzulla Xoʻjayev koʻrsatmasiga suyanib, sovet hukumatini kuch bilan taʼminlagan korxonalar bilan Angliyaning Afgʻonistondagi Afgʻoniston va Erondagi harbiy-siyosiy kompaniyalar tuzganlik, bosmachilikni tashkil qilganlik, Turkiyadan Anvar Poshoni tashkil qilganlik, fashistlar Germaniyasining josuslik tashkilotlari bilan aloqa qilgan.

SSSR Oliy sudi harbiy hayʼati Fitrat “ishi”ni 1938-yil 4-oktyabrda koʻchma sessiyasida koʻrib chiqqan va u shu kuniyoq Toshkent atrofida otib qolgan. Sud qarori 1938-yil 5-oktyabrda rasmiylashtirilgan.