(1894-1938)

Bolaligi. Abdulla Qodiriy 1894-yil 10-aprelda Toshkentda bog'bon oilasida tug'ilgan.

Otasi Qodirmuhammad “Eski Joʻva” mahallasi Xoʻja koʻchasida yashovchi Hojimuhammad boboning 1822-yili tugʻilgan oʻgʻli edi. Hojimuhammadning Toshmuhammad hamda Hayriniso ismli o'g'il va qizi ham bo'lgan.

Qodirmuhammad baquvvat, serg'ayrat, shijoatli va dunyo ko'rgan kishi bo'lib, yigitlik chog'larida xon va beklar qo'lida sarboz bo'lgan. U Eski Jo'va bozorida baqqollik do'koni ochib, ipak, idish-tovoq, choy kabi mollar bilan savdo qilgan. Tijorat vaji bilan uzoq shahar-mamlakatlarga safar qilgan. Qodirmuhammad 1870-yilgacha savdoda, keyin Samarqand darvoza “Eshonguzar” mahallasidan er olib bogʻbonlik bilan shugʻullangan. To'rt martta uylangan. Bunga farzandsizlik vaji sabab bo'lgan. U to'rtinchi bor 50 yoshlar atrofida 15-16 yashar Josiyat bibiga uylangan. Ular 1879-yili o'g'il ko'rib Rahimberdi deb ism qo'yganlar. Ammo undan keyingi tug'ilgan o'n ikki farzand sababsiz nobud bo'lgan. Bu holdan irm qilgan Qodirmuhammad oilasi Eski Jo'vadagi xovlisini sotib Samarqand darvozasi “Eshonguzar” mahallasidagi eriga ko'chib o'tadi va o'sha erda yashay boshladilar. Mana shu maskanda Abdulla Qodiriy dunyoga kelgan. Undan so'ng 1897-yili Qodiriyning ukasi Qudratilla tug'ilgan. Qodirmuhammad uzoq umr ko'rib 1924-yil 5-aprelda 103 yoshda vafot etgan.

Akasi Rahimberdi Robiya ismli qiz bilan oila qurib, duradgorlik kasbi bilan mashg'ul bo'lgan. Abdulla Qodiriy akasidan toqi yo'nishni o'rgangan. U 1963-yili vafot etgan. Ukasi Qudratilla 1897-yili tug'ilgan. Abdulla Qodiriy yoshligida bolalarcha sho'h bo'lgan. Uning bolaligi “Eshonguzar” mahallasida o'tgan.

Ma'lumoti. Qodirmuhammadning ilmi bo'lmasa-dalarining farzand ta'lim olishiga katta e'tibor bergan. U: “O'zimni xatim yo'q-da bo'lmasa hammangni barmog'imda o'ynatardim”, degan so'zlarni ko'p takrorlagan. Bog'da mehnatning ko'pligiga qaramay o'g'li Abdullani maktabga bergan. Akasi Rahimberdining esa o'qishga unchalar yuki bo'lmagan. Abdulla Qodiriy kasallik 1904 – 1906-yillari maktabda ta'lim olgan. turki savodini “Zangi ota” mahallasidagi mulla Olim va mulla Ziyo domlalardan olgan. Qodirmuhammadning uch o'g'li ham shu domlalar qo'lida o'qigan. Qodiriy bu muallimlardan tashqari “Mirlar” mahallasidagi Yusufxon domla va Chorsuga yaqin joyda mulla G'ulom ismli muallimlardan ta'lim olgan. So'ng 1908 – 1912-yillari Abdulla Qodiriy rus-tuzem maktabida o'qigan. Bu maktabSamarqand darvoza” mahallasidagi Akrom savdoning tashkilot hovlisida bo'lib, “7-son russko-tuzemnaya shkola” deb atalgan. U Toshkent shahridagi “Abulqosim shayx” madrasasida 1916 – 1917-yillari arab va fors tillaridan tahsil olib sarf va nahvni yaxshi o'rgangan. Ta'lim bilan birga jadidchilik harakati namoyandalariga fikrdosh bo'lib, milliy matbuotda o'z ijodi namunalarini nashr etgan. Ilmini qayd va jahon adabiyoti bilan tanishish uchun 1924 – 1925-yillari Toshkent Vaqf sho'basining ko'magida Moskvadagi Valeriy Bryusov nomi bilan ochilgan adabiyot institutida o'qigan.

Faoliyati. Oiladagi iqtisodiy etishmovchilik bois Abdulla Qodiriy 12 yoshdan bir boyning xizmatiga kirib ishlaydi. Rus-tuzem maktabini tamomlagach bir muddat ishsiz yurgan. U 17 – 18 yoshlarida Chorsuda savdo bilan shug'ullanadi Rasul Muhammadboyga prikazchilikka yo'llanib, uch-to'rt yil ishlagan. Prikazchilikda 1915-yil ishlagandan so'ng, savdogarning orqaga ketib uyga qaytishga majbur bo'ladi. Bu vaqtda u akasi bilan to'liqlik qilib, kunbay ishlarda hamma uyida bog'bonlik bilan shug'ullangan.

Rossiyada imperiya tuzumi tugatilib, 1917-yil fevral va oktyabr voqealaridan keyin uning hayotida ham, ijodida ham o'zgarishlar ro'y berdi. Hukumatga ishga kirib Toshkent eski shahar oziqa qo'mitasining sarkotibi (1918), “Oziq ishlari” gazetasining muxarriri (1919), Kasabalar sho'rosining sarkotibi (1920) va boshqa sovet idoralarida ishladi. “Ishtirokiyun” va “Qizil bayroq” gazetalarida adabiy xodim bo'lib faoliyat yuritadi. "Mushtum" jurnali tashkilotchilaridan va tahrir hay'ati a'zosi (1923 – 1926) bo'lib, ushbu jurnal va gazetalarda o'z maqolalarini nashr ettirgan.

Ilmiy-adabiy m e rosi. Abdulla Qodiriy ijodi 1913 – 1914-yillari boshlandi. U shu yillari barcha ilg'or fikrli yoshlar qatori jadidchilik harakatiga qo'shilgan va o'zining birinchi asarlarida ma'rifat, millat taraqqiyoti va hurligi g'oyalarini targ'ib eta bilim. Qodiriy ma'rifiy she'rlar yozdi. 1914-yili “Ahvolimiz”, “Millatimiz”, “To'y” kabi she'rlari jadid matbuotida e'lon qilingan. 1915-yili u Behbudiyning “Padarkush” fojiasi taʼsirida “Baxtsiz kuyov” pesasini yozadi. So'ng o'zi “milliy ro'mon” deb atagan “Juvonboz” hikoyasini yaratgan. Bu asarlar ham avvalo ma'rifatparvarlik qarashlari mahsuli bo'lib, jamiyatdagi illatlar va qoloq urf-odatlarni keskin tanqid ostiga olgansiz. Abdulla Qodiriy –– Alimov, Julqunboy, Shoshiy, Boyqush, Dumbulboy, Dumbulboy jiyani, Dumbuldevona, Dumbulnisa, Dumbulboy o‘g‘li, J-boy, Jarqinboy, Jiyan, Jiyaningiz Mushtum, Indamas So‘fi, Yo‘lovchi, Kalvak mahzum, Yo‘lovchi, Kalvak mahzum, Kampchiz Kolxozchi, Lakalang mahzum, Mavlonkufr, Mulla Julqunboy, Mushtum, Ovsar, Saniyxudo, Chindo'st, Chirmandabotir, Chi chora, Shapaloqmahzum, Shilg'ay, AQ, U-boy kabi o'ttizdan ortiq taxalluslar bilan ijod qilgan. 1919 – 1920-yillari “O‘tgan kunlar” romanini yozib tugallab, 1926-yili to‘la nashrini e’lon qilgan. 1928-yili yozuvchi “Mehrobdan chayon” romanini e'lon qildi. 1934-yili esa “Obid ketmon” qissasini yozgan.

Uning ko'plab she'r, maqola va hikoyalari “Sadoyi Turkiston”, “Ishtirokiyun”, “Qizil bayroq”, “Turkiston” gazetalari, “Oyna”, “Inqilob”, “Mushtum” jurnallarida nashr etilgan.

Tarjimonlik- 1925-yilda tatar fizik olimi Abdulla Shunosiyning “Fizika”, 1935-yil NV Gogol “Uylanish”, 1936-yili AP Chexovning “Olchazor” asarlarini oʻzbekchaga tarjima qilgan.

Oilasi. Abdulla Qodiriy 1914-yil Rahbarnisa Rasul Muhammadboy qiziga uylanadi. Ulardan Nazifa (1916), Habibulla (1918), Adiba (1924), Mas'ud (1926) hamda Anisa (1928) ismli farzandlar dunyoga keladi. Abdulla Qodiriyning ayoli Rahbarnisa 1943-yil 6-martda vafot etgan.

Qizi Nazifa Eski Jo'va “Tinchob” mahallasida yashovchi Muhammad Aminbek ismli kishi bilan turmush qurgan. Ularning Farzona ismli qizlari bo'lgan.

O'g'li Habibulla 1919-yili tug'ilgan. 1945-yil 29-mayda qamoqqa olinib 10 yil muddatga hukm qilingan. U 1955-yili qamoqdan chiqqan. So'ng o'qishini tiklab 1962-yili Toshkent davlat tibbiyot institutini tamomlagan. Shifokor bo'lib xizmat qilgan. U adabiyot yilidan 1958-yildan laboratoriya. Habibulla Qodiriyning “Nilufar” hikoyalar to‘plami (1964), “Afrikaga sayohat” (1966), “Yaman-Misr taassurotlari” (1967) safar ocherklari, “Otam haqida” xotira kitobi (1974), “Qora arab” hikoyalar to‘plami (1978) chop etilgan. U 1987-yili vafot etgan.

Ikkinchi o'g'li Mas'ud Abdullaev ham Toshkent davlat tibbiyot institutida o'qigan. Shifokor bo'lib ishlagan. O'zbekiston Mustaqilligini ko'rib 1996-yili vafot etgan.

Qodirmuhammad otadan Abdulla Qodiriyga qolgan Samarqand darvozadagi hovli bog' shiyponi 1945-yili “Arpapoya” ko'chasidagi 1-sonli bolalar uyi tasarrufiga o'ziga xos. 1949-yili esa yilqichilik arteliga berilgan. Hovli bog' shiyponi 1958-yildagina Abdulla Qodiriy avlodlariga qaytarilgan. Bugungi kunda Habibulla Qodiriyning katta o'g'li Hondamir Qodiriy (1957-yil tug'ilgan) tomonidan ushbu uy hovli va muzey faoliyati olib borilmoqda.

O ' limi: Abdulla Qodiriy 1926-yili “Mushtum”da bosilgan “Yig'indi gaplar” maqolasi tufayli qisqa muddat qamalgan. Uni “O'rta Osiyo “Davlat va siyosat boshqarmasi” (DSB)ning xodimi Qurmanov ishtirokida 1926-yilda 8-martda hibsga olingan.

BDSBga olib ketish uchun Abdulla Qodiriy uyidan olingan hujjatlar musodaasiga:

o'zbek tilidagi har xil narsalar bir yuz qirq ikki (142) varag', Uch kitob: Baxtsiz kuyov, Juvonboz, Abdulla Qodiriyning o'zbek tilidagi asarlari, Yusuf Oqchurinning turk tilidagi “Evropada ijtimoiy-siyosiy qarashlar” asari.

Shundan so'ng tergov organlari ish boshladi. Sud xodimlari Abdulla Qodiriy shaxsi sinchiklab o'rganila bordi. Qamoqqa olinganiga qarab tekshirga chaqirilmay qamoqxonada yotadi. Shu bois Abdulla Qodiriy 1926-yilning 22-martida DSB komendantiga ariza bilan murojaat qiladi. Unda: “Shu orqali 8-martida hibsga 8-martida hibsga olinmoqdaman. Haligacha so'roqqa nazorat ostida. holda, o'zimni qurbon qilsam-da, 24-martdan ochlik e'lon qilaman”, deb yozgan.

Qodiriyning arizasi inobatga olinib, so'roqqa chaqiriladi. Tergovda uo'zi haqidagi bor haqiqatni aytadi. So'rov 1926-yilning 24-martida DSBning maxsus bo'limi vakili Agidullin tomonidan olib borilgan. Qodiriyga tergovdan anglashila boradiki, unga qarshi qo'zg'alayotgan aybnomaga asos bo'lgan ashyoviy dalil “Mushtum” jurnalida e'lon qilingan “Yig'indi gaplar” maqolasi edi. Ish shu tariqa jiddiy tus ola borgan. Tergovchilar har bir mayda “material”larigacha ahamiyat berib sinchkovlik bilan aybnomalarni to'ldirib borib, ishga doir hujjatlar kundan-kun ko'payib borgan.

“Abdulla Qodirov “Mushtum” jurnalining muharriri bilan hamkorlikda harakat qilish hukumati muhimida ishlagan. va masxara ruhi bilan yoziladi.

Uch qoʻyilgan ayb uchun Oʻzbekiston SSR Jinoyat kodining 72- va 105- tahririning 1-bandiga boʻyicha ish koʻriladi. Bu protokol SBning tergovchilari Agidullin va Belskiylar tomonidan tegishli edi. Abdulla Qodiriyga ushbu aybnoma 1926-yilning 24-martida tanishtirilgan. Ammo Abdulla Qodiriy qo‘yilgan ayblarga javoban “O‘zimni aybdor deb tan olmayman” deya imzo chekkan.

Qodiriy ishi ustidan qo'shimcha isbot to'planib 126-yil 3-aprelda O'zSSR Jinoyat kodining 116- ta'limga muvofiq 128, 129, 142-moddalarga amal qilingan holda ishi ko'rib chiqish ko'zda tutiladi. Bu gal ham Qodiriy aybdor emasligini bildirgan holda aybnomaga imzo chekib bergan.

O'zbekiston Davlat Nazarovning buyrug'iga prokuror tomonidan mahbus Abdulla Qodiriy 8-iyunda so'qchi nazorati ostida Samarqandga yuborilgan. Nihoyat, ham ruhan, ham jisman horigan adibni tergov qilish tugay boradi. Sabr kosasi to'lgan Qodiriy o'ziga qo'yilgan aybnomalarni bo'yniga ular ekan, bu holni shaxsiy adovatdan boshqa narsa emasligini bildiradi.

Abdulla Qodiriyning 1926-yil 8-martda qamoqqa olish bilan bog'liq sud ishining yakuni uch kun (15-17-iyun) davom etadi. O'zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi maxsus majlis chaqirib Markaziy Ijroiya qo'mitasining Samarqand shahrida 1926-yil 17-iyundagi yig'ilishida rayosat a'zolari Oxunboboev, Bikson, G'oziyev, Volik, Ikromov, Ivanov, Qosimxo'jayev, Rahimiy, Mavlonov, Chebekov ishtirok etdi. Shu bilan birga, qatnashuvchilardan: Oliy sud Qos, rais: Qosimxo'jayev, kotib: Rahimiy qatnashdilar.

Unda “O'zbekiston SSR Oliy sudi 1926-yil 15-16-iyunda sud qilinib, ikki yilga ozodlikdan mahrum qilingan Abdulla Qodiriyning qamoq muddatini o'tamasdan ozod qilib yuborilishini so'raydi” deb qaror qurish.

Shundan so'ng O'zbekiston SSR Oliy sudining iltimosi qondirilib, Ikki yil muddatga ozodlikdan mahrum qilingan Abdulla Qodiriy qamoq muddatini o'tamasdan ozod qilish. Oliy sud Raisi Qodiriyni qamoqdan ozod qilish haqida buyruq tayyorlaydi. O'zSSR Oliy sudi, sud kollegiyasining 1926-yil 17-iyundagi 1895-raqamli shoshilinch buyrug'i oldi.

O'zSSR MIK Prezidiumi avfi bilan 1926-yilning 16-iyunida sudlangan mahbus Abdulla Qodiriy 17-iyun soat 15.00 da ozod qilingan.

Abdulla Qodiriy bor 1937-yilning 31-dekabrida “xalq dushmani” sifatida qamoqqa olinib, 1938-yil 4-oktabrda Toshkent shahrida otib nazoratan. Uning asarlari ham qatag'onidan keyin qattiq ta'qibga olindi. “Obid ketmon” qissasi bolshevik mafkurachilariga ma’qul kelmay tanqidga duchor. Asar “g'oyaviy buzuqliklar va xatolar”ga to'la, “siyosiy tutuqsiz” asar sifatida baholangan. Yozuvchining tarixiy romanlari asosiy ma'nosi - millat taqdiri, birligi, el-yurt qayg'usi, mustaqilligi, shaxsiy erki, ijtimoiy adolat uchun kurash g'oyalari bilan yo'g'rilganligi tufayli ham hukmron mafkuraga zid asarlar bo'lib chiqdi. Millat ruhini manbalar aks ettirgan, kitoblarning sevimli asarlariga aylangan bu romanlar sovet siyosati uchun zararli kitoblar sifatida keskin qoralandi. Hattoki uning asarlarini o'qigan kishilar ham qatag'on qilindi.

O'zbekiston mustaqillikka erishgach, Abdulla Qodiriy Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti (1991), “Mustaqillik” ordeni bilan taqdirlandi (1994). Abdulla Qodiriy nomidagi O'zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti ta'sis etilgan. Toshkent madaniyat institutiga, Toshkentdagi madaniyat va istirohat bog'iga, katta ko'chalardan biriga, respublikamizdagi ko'plab madaniyatlarga uning nomi berilgan. “O'tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlari asosidagi kinofilmlar (1969, 1973, 1996) va ko'p seriyali telefilmlar haqida. Adib sharafiga 2018-yili Abdulla Qodiriy nomidagi ijod maktabi va muzeyi ochilgan.