(1878-1931)

Bolaligi. 1878-yili Toshkent shahar Shayx Xovandi Tahur daha Darxon mahallasida ziyoli oilasida tug'ilgan. Otasi Abdurashidxon Sotiboldixon Olimxon o'g'li. (Ayrim manbalarda va xalq og'zida Abdulmajidxon o'g'li, o'limi 1885-yil) U o'zi yashab turgan mahalladagi Eshonquli dodxoh madrasasida va o'z hovlisida maktab ochib, 40 nafar o'quvchiga dars bergan. Onasi Toshkentning mashhur ziyolilaridan Xonxo'ja Shorahimxo'jayevning qizi (1841 – 1941) Xosiyat otin (1845 – 1931) ham o'qituchi bo'lib, o'z hovlisida mahalladagi xotin-qizlarni o'qitgan.

Abdurashidxon va Xosiyat otin uch o'g'il ko'rishgan. Kattalari A’zamxon (1872 – 1919), o‘rtanchasi Muslimxon (1875 – 1954), kichigi Munavvarxon edi. A'zamxon domla mahalla maktabida bolalarni o'qitgan. Uning 1910-yili Sirdaryo viloyati o'quv yurtlari inspektoriga maktabni ochish uchun ruxsatnomani so'rab yozgan arizasi va o'quv dasturini saqlang. Ariza va dasturga nisbatan, u bolalarga to'rt sinf darajasida saboq bergan. O'quv dasturini Munavvarqori tuzgan.

uning akasi Muslimxon domning taqdiri o'zgacharoq kechgan. U sho'ro hukumatining barcha zulm va tazyiqini totdi. U akasi va ukasi kabi katta sakkiz yil shug'ullanuvchi muallim bilan bo'lsa-da, keyingi to'qqiz yil mahalladagi Mirza Abdullaboy masjidiga imomlik qiladi, masjidlar yopilgandan so'ng esa “XVIII partyezd” artelida qorovul bo'lib ishladi. 1942-yil 27-yanvarda davlat sirlarini oshkor qilishda ayblanib qamoqqa mahsulot. Tergovchilar uni otishga hukm taklif qilib maxsus majlis hukmiga yuboradi. Lekin uning jinoyatini tasdiqlovchi isbot bo'lmagani uchun, qamoqda o'tirgan kunlari jazoga hisob qilinib, 1942-yil 28-noyabrda ozod qutqarish. Turli oddiy ishchi bo'lib yurib, 69 yoshida vafot etadi.

Ma'lumoti. 1885-yili Munavvarxon 7 yoshligida otasi Abdurashidxon vafot etadi. Shunda Munavvarxon birinchi ta'lim-tarbiyani onasi Xosiyatxon o'zidan oladi. Xat-savodi chiqqach, o'sha davrda dovrug'i chiqqan Usmon domladan saboq oldi. Akalari ta'sirida voyaga yeta bordi. Qur'oni karimni xatm qilib, “qori” unvonini oldi. “Yunusxon podsho” madrasasida bir necha yil tahsil ko'rdi. 1898-yili Buxoroga borib hadis, fiqh, ilmi tafsir va boshqa sohalar bo'yicha tahsilni davom ettirdi. dala Buxoro madrasalarining imperiya hukumati parlament vakilining nazoratida va u yerda Munavvarqori orzu qilgan ilmning yo'qligi ham uni Buxoroni tark etishga majbur qilgan.

mehnat faoliyati. Munavvarqori 1901-yili Toshkent shahrida birinchi usuli savtiya maktabini ochadi. Maktabda darslarni tashkillashtirish uchun Munavvarqori harorat Qrim va Tataristondagi o'qituvchilar tuzgan dastur va adabiyotlardan. 1907-yilga kelib esa o'zi “Adibi avval” darsligini tuzadi. O'zbek tilining o'ziga xos alifbolaridan bo'lgan bu kitob Saidrasul Aziziyning darsligi bilan oldinma-keyin bosilib chiqdi. U tez orada Turkistondagi barcha maktab o'qituvchilari tomonidan yaxshi kutib olinadi va amaliyotga tatbiq etiladi. Arxiv hujjatlarga maktabdan Munavvarqorining bu kitobi S. Aziziyning “Ustodi avval” kitobi bilan barobar rus-tuzemlarida ham o'qitilgan. Munavvarqorining “Adibi avval” kitobi Mahmudxo'ja Behbudiyning tojik bolalari uchun mo'ljallangan (1906) “Alifboi maktabi islomiya” va “Salim al-avval” kitoblaridan har farq farq qilar edi. Shu bois uning darsligidan rus-tuzem maktablarida borish uchun ruxsat beriladi. U 1907-yilning keyingi darsligi – “Adib as-soniy”ni nashr ettiradi. 1910 – 1911-yillardan usullar usuli jadid maktabini ochgan A'zamxon, Muslimxon (Munavvarqorining akalari), Hasan qori Xoniy, Eshonxo'ja Xoniy, Nizomiddin Husainov, Rustambek Yusufbekov, Sa'dulla qori Abdullayev va boshqa ko'plab toshkentlik, qo'mondonlik, Ijodkorlik, Ijodkorlik, Farg'ona. A. Shukurov asarlari bilan bir qatorda “Adib as-soniy”ni ham darsda qo'llay boshladilar. Ko'pgina maktablarda Munavvarqorining 1 – 4-sinflar uchun tuzgan dasturi joriy qilingan edi. Maktab o'quv quvvati yuqori o'rgana Munavvarqori bular bilan cheklanmay, dasturni ta'minlashni taqozo etadi. 1912-yilga kelib, o'quvchilarga husnixat, jug'rofiya, islom tarixi, turk qavmlari tarixi fanlarini oshkora o'qita, maktab ostonasiga qorovul qo'yib, ijtimoiy sohalardan saboq beradi. U o'qituvchilar orasida birinchi bo'lib “Namuna” maktabini tashkil qiladi hamda rus tilini o'qitish masalasini hukumat oldiga ko'ndalang qo'ydi. Bu taklifni mustamlaka hukumati rad etadi. Lekin Munavvarqori ham hujumni susaytirmadi va o'z maktabida rus tiliga erishdi.

1914 – 1916-yillarga Turkistondagi ko'pgina maktablar Munavvarqori tuzgan dastur asosida ishlar edi. 1917-yili Munavvarqori Toshkent shahar dumasiga a'zo etib saylanadi. Ammo bir yil oldin u aynan maktab masalasida shahar ma'murlari bilan jiqqamusht bo'ladi. Kuropatkin huzuriga bolalarni olib borib, usuli jadid maktablariga keng yo'l berishini so'raydi. Yosh shoir, Munavvarqorining shogirdi To'g'rul (B. Haydariy) gubernator ostonasida turib, ustozining niyatini ma'qullab AN Kuropatkin sha'niga she'r o'qiydi. Bu ish uchun Munavvarqorini hibsga oladilar. Ammo ko'po'tmay ozod qilingan Munavvarqori 1917-yil 6-sentabrda shahar boshlig'i NG Mallitskiy oldiga masalani boshqacha qo'yib, o'lkada mavjud bo'lgan rus-tuzem maktablarini “milliy maktab” nomi ostida milliy musulmon maktabiga taklif qildi. Munavvarqori bu maktablarda olti yillik o'quv dasturini joriy etish loyihasini ham taqdim qiladi.

Munavvarqori “milliy maktab” asoschisi bo'lib qolish bilan birga chet elga bolalarni o'qishga yuborish masalasini ham yechishga intildi. Misol uchun, 1917-yil 24-sentabr kuni Munavvarqorining uyida toshkentlik ziyoli va boylardan 50 – 60 kishi yig'iladi. Majlisda ishtirok etgan barcha boylar va ziyolilar yoshlarni chetga o'qishga yuborish uchun o'rtaga pul tashlaydilar. Xazinachi Murodxo'ja domla Solihov pulni yig'ib oladi. Ush voqea ishtirokchisi Shokirjon Rahimiy ishtirokchisi, Munavvarqori bu bilangina etarli bo'lmay, “Nashri maorif” uyushmasi tomonidan ham talabalarga yordam ko'rsatildi. Hokimiyat sho'rolar tepasiga bevosita Munavvarqori ishtirokida “Ko'mak” uyushmasi tuziladi. Ammo tashkilotning mablag'i talabalarga to'lash uchun yetmas edi. Shu tufayli har bir o'quvchi bir ministrlikka yig'iladi.

Adib ilmiy-pedagogik ishlar bilangina cheklanmaydi. O'ziga o'xshash ochiq niyatli, tiniq fikrli yoshlar – Ubaydulla Xo'jayev, Abdulla Avloniy, Toshpo'latbek Norbo'tabekov, Karim Norbekov va boshqalar bilan hamkorlikda 1909-yili toshkentlik Orifxo'jaboy Hojinov raisligida “Jamiyati xayriya” ochadi. yordam bu jamiyat yordamiga bir necha boylarning suyangani uchun erkin ish olib bora olmaydi. Lekin rais o'rinbosari bo'lgan Munavvar qorining tinib-tinchimasligi tufayli yoshlar jamiyat taraqqiyparvar qo'liga o'tadi.

Munavvarqori maktab islohoti, yangi shakldagi o'rta va oliy o'quv yurtini tashkil etishning barcha masalalari bilan jiddiy shug'ullandi. 1917-yilgi davlat to'ntarishidan keyin hokimiyat tepasiga kelgan bir hovuch shovinistlar maorif-madaniyat rivojini asosan o'z xalqlari xizmatiga qo'yadilar. Ana shunday tizimdan biri – Turkiston harbiy shtabi qoshida Sharq fakultetini tashkil etish, so'ng uni Xalq dorilfununiga aylantirib, konservatoriya ochish bo'ldi. Tatar va o'zbek ziyolilari birlashib, Xalq dorilfununi ochish uchun muzokara o'tkazadilar. Muzokarada “Turon”, “Muallimlar jamiyati”, “Guliston” va boshqa jamiyatlar yig'ilishib bu masala ko'rib chiqiladi. 9-aprelda “Munavvarqori Abdurashidxonov hovlisida, – deb xabar beradi “Ulug' Turkiston” gazetasi 1918-yil 11-aprel sonida, – musulmon dinining umumiy ijtimoi (yig'ilishi) bo'ldi. Majlis o'rtaga qo'yilgan masalani to'g'ri topib, qaror qabul qiladi. Bu ishni bevosita amalga oshirish uchun komissiya tuziladi. Tashkilotlar komissiyasining ko'tarilishi etib Munavvarqori Abdurashidxonov saylanadi. Dorilfunun maktablariga muallimlarni imtihon qilish Munavvarqori bilan Burhon Habibga topshiriladi. Munavvari komissiya ishlari, dastur ishlab chiqarishdan tashqari, bevosita muallimlar tayyorlovchi kurs ochish bilan ham shug'ullanadi va 31-mayda o'qituvchilar seminariyasi binosida “Dorilmuallimin” nomi bilan 8 oylik kurs ochiladi. Munavvarqorining maktabda yig'ilish- harakatlari bu hodisa bilan yakun topgani yo'q. U maktab va dorilfunun dasturlarini tuzdi, darsliklar yozdi. Uning Shorasul Zunnun, Qayum Ramazon bilan hamkorlikda yozgan to'rt qismidan iborat “O'zbekcha til saboqlig'i” kitobi o'zbek tili grammatikasining asoslaridan biri hisoblanadi.

O'zbek milliy matbuotining paydo bo'lishini ham Munavvarqori faoliyatsiz tasavvur qilish mumkin emas. 1906-yilin “O‘rta Osiyoning umrguzorligi, taraqqiy”, “Taraqqiy” gazetalarida adabiyot xodimi. Shu yili noshir va muxarri gazeta sifatida “Xurshidni tashkil etgan. “Shuhrat” (1907), “Tujjor” (1907), “Osiyo” (1908) gazetalarini g‘oyaviy boshqargan va adabiy xodimni bajargan.

El ko'zini ochishda matbuotni buyuk omil deb bilgan Munavvarqori uning vositasida millatni uyg'otish bilan etarli darajada, xalqni jipslashtirishga, uning milliy e'tiqodini yuksaltirishga ham harakat qiladi. “Xurshid” gazetasi ana shu intilishlar natijasi o'laroq dunyoga keladi. Bu gazeta ijtimoiy ruhi va yo'nalishi bilan chor hukumati ma'muriyatini anchagina talvasaga soladi. Shu bois tezdayopib qo'yiladi. Oxrankaning Munavvarqori yozgan har bir kitob, va'z, maqolani tahlil etib borishdan o'zga chorasi qolmaydi.

Nikolay Ostroumov 1908-yilning fevral oyida Turkiston general-gubernatoriga xavfsizlik xat yo'llab, “Shuhrat” gazetasiga xat yo'llab, “Abdulla Avloniy muharrirlik qiladi; qiladi. Qarangki, u “chalasavod” deb, Munavvarqorini yerga urmoqchi bo'lsa-da, uning olimligini tan olgan. U yana “Munavvarxon o'z uslubida turkcha, ta' cha ifoda va so'zlarni qo'llaydi, yuk, turkcha “afandi” iborasini ishlatadi, deb mustamlaka hukumatga “Shuhrat” gazetasini yordam kerak”, deya maslahat ham beradi.

“Xurshid”, “Shuhrat”, “Osiyo” va boshqa gazetalar yopilsa-da, Munavvarqori erkin erkin foydalanish aslo susaytirmaydi. 1909-yili u tashkilotchilikka teng huquqli bo'lgan fikrdoshlari bilan birga “Xayriya” jamiyatini tashkil qiladi. Ubaydulla Xo'jayev, Toshpo'latbek Norbo'tabekov kabi huquqshunos do'stlari bilan bir qatorda jamiyatning nizomini ishlab chiqadi. Maslakdoshi Ubaydulla Xo'jayev bilan birga “Sadoyi Turkiston” gazetasini tashkil etadi. Ubaydulla Xo'jayev rus tilida benazir bo'lsa-da, o'zbekchasi bir oz sust edi. Shu bois asosiy ish Munavvarqori zimmasiga tushgan. 1914 – 1915-yillarda chiqqan “Sadoyi Turkiston” gazetasida do'stlari Ubaydulla Xo'jayev (noshir va bosh muxarrir), Abdulla Avloniy (muharrir), To'lagan Xo'jamyorov – Tavallo (muharrir), Abdulhamid Sulaymon – Cho'lpon (avval xat tashuvchi, keyin Muxbirjon Abdug'aniyevich) muxbir), Mirmuhsin Shermuhamedov (muxbir), Shokirjon Rahimiy (muxbir), No'shiravon Yovushev (sayyor) bilan birga gazetaning ijtimoiy mux-siyosiy, adabiy-badiiy yuqori cho'qqiga olib chiqdi.

Munavvarqori gazetada ishlash bilan cheklanmaydi. U 195-yil martdagi 1-sonli Toshkentda nashr etila boshqa “Al-isloh” jurnaliga asos soladi, ayrim sabablarga ko'ra, jurnalning rasmiy hujjatlarini faqat Abdurahmon Sayyoqov Sodiqov nomiga rasmiylashtirish. Bir qarashda faqat shar'iy savollarga javob mo'ljallangan bu diniy chiqadigan bu diniy jurnal hadis va oyatlar vositalarida istiqlol g'oyalarini targ'ib qilgan.

Munavvarqori bu bilan kifoyalanmaydi. 1917-yil Fevral inqilobidan keyin “Turkiston viloyatining gazeti"ni Ostroumov changalidan tortib oladi. Munavvarqori ”Turkiston viloyatining gazeti”ni “Najot” deb o'zgartirdi. Ushbu gazeta faoliyatida xalqning e'tiborini ijtimoiy himoya qilish jarayonlariga qaratgan bo'lsa, shu gazeta zamin tashkil etilgan va Turkiston muxtoriyatini ishlab chiqarishda muhim vazifalarni “Kengash” gazetasida Zaki Validiy bilan oldinma-keyin muxarrirlik qildi.

Munavvarqori – “Turon” jamiyati hamda “Turon” (qisqa muddat ”Turkiston” deb ham atalgan) truppasining tashkilotchilaridan. Bu jamiyat va truppa rasman 1914-yili hukumat ro'yxatidan o'tib, tasdiklangan bo'lsa-da, aslida o'z ishlab chiqarish 1913-yili malaka edi. 1913-yil iyun-iyul oylarida “Turon” truppasi o'zining norasmiy spektaklini ko'plab topildi. Truppaning tashkiliy va targ'ibot ishlariga Munavvarqori faol aralashadi. 1914-yil 27-fevralda Toshkentdagi Kolizey teatri binosida birinchi o'zbek asarlarini sahnalashtirgan o'zbek milliy teatrining birinchi mavsumi Rasmiy ravish ochildi. Mavsumni rasmiy ochilish Munavvarqori Abdurashidxonovga topshirilgan edi. Munavvarqori teatr san'ati yordam, dramaturgiyani chuqur bilgan olimdir. Shu bois bu sohada Hamza Hakimzoda Niyoziyga ustozlik qildi.

1917-yilgi davlat to'ntarilishidan so'ng, Munavvarqori boshchiligida “Sho'royi islomiya” siyosiy tashkiloti tuziladi. uning yordami uchun jamoa nomini “Sho'royi islomiya jamiyati” deb o' tuzatishadi. Unga Ubaydulla Xo'jayev rais, Munavvarqori Abdurashidxonov muovin etib saylandilar. U. Xo'jayev ko'p vaqtni safarda o'tkazgani uchun asosiy ishni Munavvarqori Abdurashidxonovning o'zi bajarar edi. Bu bilan etarli bo'lmay, “Alash”, Markaziy Rossiya tatar-boshqird jamiyatlari, o'z tomonida Turkiston va Buxoro jamiyatlari bilan, kompaniya tomonidan “Ixtiyot soyuzi” (qozoqlar uyushmasi), “Ittifoq” (tatarlarning uyushmalari) jamiyatlari bilan aloqa o'rnatgan. Xo'jandda Abdulla Rahimboyev tomonidan tashkil etilgan “Turon partiyasini ham umumiy ishga jalb eta oldi. Munavvarqo Qo'qonda tashkil etilgan Turkiston Muxtor Respublikasining tuzilishida qatnashib, hay'at a'zosi etib saylandi, Toshkentda 1917-yil dekabrida o'tgan mitingda muxtoriyatni qo'llab-quvvatladi.

Muxtoriyat tugatilgach, 20-yillarda o'zbek yurtining mustaqilligi uchun kurashni o'z oldiga qo'ygan “Milli ittihod” va Milliy istiqlol” yashirin tashkilotiga rahbarlik qildi. Adibning o'zi va uning talaygina safdoshlari “Milliy ittihod” Markaziy Qo'mitasining ruxsati bilan Rossiya federatsiyasi tarkibidagi Turkiston avtonom respublikasi idoralariga ishga kirdilar. Munavvarqori maorif komissarligida ish boshqaruvchi boshqaruvida faoliyat olib bordi. 1920-yili esa Eski Shahar Maorif bo'limida inspektor xizmatida ishlaydi. Lekin Munavvarqori komissarlikdan majburan ketkazish. Endi u Maorif xalq komissarligi qoshidagi Vaqf ishlari bo'yicha barcha mudiri sifatida faoliyat ko'rsatmoqda, o'lkaning shaharlari va irqi qishloqlarida bo'lib, tashkilot ishini yo'lga qo'yadi. Shu bois Bokuda o'tadigan Sharq xalqlari qurultoyiga Turkistonning barcha shaharlaridan vakillar borishiga erishildi. Boku qurultoyi 1920-yil 1-sentabrda ochildi. Bu qurultoyda Munavvarqori hay'at a'zosi sifatida ishtirok etgan edi.

Munavvarqori va milliy ittihodchilarning orzu-umidi 1924-yili Rossiyaning navbatdagi siyosiy nayrangi – “milliy chegaralanish” o'z nazorati bilan barbod bo'ldi. Katta siyosiy kurash, kuchli harbiy-iqtisodiy kuchga ega bo'lmagan tashkilot tajribasi, harbiy, iqtisodiy va siyosiy iqtisodiy ustun kuchga qarshi turishga ojiz edi. Bu ojizlik tashkilotni parokandalikka, so'ng o'zo'zidan tarqalishga olib keldi.

Munavvarqori Abdurashidxonov mustamlakachilarga qarshi kurashning yangi vositasi topadi. Bunda unga maslakdoshlari Saidnosir Mirjalilov, Ubaydulla Xo'jayev, Tolibjon Musaboyev va boshqalar faol yordam beradilar. “Milliy ittihod” tarqatilgach, mustamlakachilarning foydalanish xorij matbuoti orqali fosh qutqariladi. Bu sohada tanish bo'lgan odamlardan, Parijda yashayotgan sohalardan ular Maskovga Mustavga rus va o'zbek matbuoti yuborib turadilar, hatto Angliyaga maxsus odam yuborib eski holiga ko'ra siydikadi. Maxfiy manba 1925-yil 18-iyulda GPUga kelishim ma'lumot beradi: “Shayx Xovandi Tohur daha Rais ko'cha mahallasida yashovchi Abdulsamad Abdulvohidov, Maqsud Toshmuhamedov Angliyaga odam yuborish uchun o'ziga to'q odamlardan 2500 so'm pul to'plash ular bilan birga pul to'lashi mumkin. U kelishi bilan vakil jo'natiladi Munavvarqori Abdurashidov sayohatdan qaytib keldi, hozir uyida yashayapti”.

Adibning shu yillardagi hayoti iztiroblar va larzalar bilan to'la o'tdi. Sho'ro davlati va uning idorasi Munavvarqoriga milliy istiqlol yo'lida, ham xalq ommasini ma'rifatli qilish yo'lida ham balki xalq tuzilishi bermadi. Uning har bir nafasi hushyor ko'zlarning nazorati ostida kechdi. Kuni kecha uni izzat-hurmat qilgan kishilar yo yuqori amallarga erishganlaridan keyin, yo GPUning tazyiqi ostida undan yuz o'gira boshladilar. Unga ishlash berilmadi. harakat Munavvarqori Toshkentdan Maskovga ketib, o'sha yerda ishlashni ko'ngliga tugadi. Shu bois hovli-joyini sotib, pulning bir qayd rafiqasiga, yana bir narsa bir tanishiga qoldirib yo'lga tushadi.

Maskovda Turor Risqulov, Nazir To'raqulov hamda bir turkman yigit yordamida “Sharq xalqlarini o'rganish qo'mitasi”ga kirib ishlashni va o'qishni niyat qiladi. O'sha yordam Maskovda bo'lgan Akmal Ikromov unga yordamni va'da qilib, Toshkentga qaytaradi. Lekin yurtiga qaytgan allomaga hech kim yordam qo'lini uzatmaydi. U 1927-yili muallimlik bilan shug'ullanadi. Yil oxiriga yaqin eski kelajakda va gumon bilan uni o'qituvchilikdan bo'shatishadi.

Ilmiy-adabiy merosi. Munavvarqori bir qancha darslik muallifidir. Uning “Adibi avval” (1907), “Adib as-soniy” (1907), “Usuli hisob”, “Tarixi qavm turk”, “Tajvid” (1911), “Havoyiji diniya”, “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islomiya” (1912), “Yer yuzi” (1916), “Tilning 7 qismidan” 4-qismi. (Shorasul Zunnun va Qayum Ramazon bilan birga, 1925–26, 4-qismi musodara qilingan) darsliklari bir necha marta chop etilgan. 1914-yili taraqqiyparvar o'zbek shoirlarining she'rlarini jamlab, “Sabzavor” nomi bilan nashr etgan.

Munavvarqori ijtimoiy-pedagogik faoliyat bilan birga ijodiy ijod bilan ham shug'ullangan. Uning birinchi hikoyasi “Sadoyi Turkiston” gazetasida “Kichkina felyeton” ruknida chop etilgan bo'lib, “Bizda hamiyat” deb nomlangan. U negadir “Muharram” taxallusini qo‘ygan. “Bizda hamiyat”, “Tug'ishganlik sevgisi”, “Devpechak”, “Qullikka qanday tushdi?” kabi hikoyalari “O'zi ham tor edi”, “Yalqovlik yovimizdir”, “Har kim ekkanini o'rar”, “Himmatli faqir” kabi she'rlari ham matbuotda e'lon qilingan.

Oilasi. Munavvarqori o'z xotiralarida oilasi haqida xotini va bir qizi bo'lganligi haqida xabar bergan. U 1926-yili qizi va nevarasi bevaqt vafot etib, O'zbekiston SSRdan Moskvaga ketar chog'ida xotinidan ajralgan. Manbalarda va qizining ismi tilga olinmagan. , adib akasi Muslimxoning Muhammad ismli o'g'lini asrab olgani to'g'risida ham ma'lumot mavjud.

O'limi. Muallimlikdan chetlatilgach, Munavvarqori qo'lqop tikib sotish bilan ro'zg'or tebratadi. Kun kechirish nihoyatda qiyin bo'lgani uchun nafaqaga chiqishga harakat qiladi. Maorif komissarligida va ijtimoiy ta'minot idoralarida o'tirgan shaxslar uni ovora-yu sarson qiladilar. 1929-yil sentabrda u nafaqaga ilinadi. Ammo uning bir so'm pul olgani noma'lum. 1929-yil 6-noyabrda qamoqqa xizmat. Uyida tintuv o'tkazilib, barcha hujjatlar, kitoblari hovlisida yoqib qoladi. keyinki uch oy oldin o'ziga yordam berishda Munavvarqori ham, sheriklari ham o'zlarini aybsiz hisoblab, so'roq varaqasiga imzo chekmaydilar. Ammo davlat siyosat boshqarmasi sharq bo'limining boshligi K. Belskiyning shaxsiy o'zi va Agidullin nomli xodimi adibga jismoniy tazyiq o'tkaza boshladi. 18 – 20 raqamli azobxonalarda konveyer usulida olib borilgan so'roqlar, uzlatxonada saqlashlar, oddiy insoniy zaruratlardan mahrum qilishlar mahbuslarning irodasini sindirib, so'roq varaqasiga imzo chekishga majbur qiladi.

Millat fidoyisi bo'lgan bu siymo nihoyatda g'ayriinsoniy sharoitda saqlandi. Uning 1930-yil 30-oktyabrda birlashgan davlat boshqaruv idorasiga (OGPU) yozgan arizasida: “Hozir qattiq betobman, oyog'im shishib ketganidan yurolmayman, boshqalarning yordamiga yordamman. qayta murojaati javobsizrilib, yetti oy nur koʻrmasdan, yolgʻiz oʻzi (“odinochka” degan uzlatda qoldi) 1931-yil 23-aprelida otiladi.