(1875-1919)

Bolaligi. 1875-yil 19-yanvarda Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlogʻida tugʻilgan. Otasi Behbudxoʻja Solihxoʻja oʻgʻli Ahmad Yassaviyning avlodlaridan boʻlib, imom-xatiblik bilan shugʻullanib kelgan. Onasi (ismi nomaʼlum) 1893-yili, otasi 1894-yili vafot etgan.

Maʼlumoti. Mahmudxoʻja togʻasi qozi Muhammad Siddiq tarbiyasi va qaramogʻida oʻsib voyaga yetgan. Kichik togʻasi Mulla Odildan arab tili grammatikasini oʻrgangan. Buxoro madrasalarida mahsulotlar sabab oʻqishni nihoyasiga yetkazibolmagan.

Faoliyati. Samarqandga qaytib, Muhammad Siddiq qo'xonasida mirzolik jihozlari. Qozilikdan mufti darajasigacha koʻtarilgan.

1899 – 1900-yillari Mahmudxoʻja Behbudiy haj ziyoratiga borgan. Vataniga qaytgan Mahmudxoʻja Behbudiy tariximizning tanazzul bosqichlari, sabablarini taftish qilgan, bu masalalar boʻyicha maslakdoshlari Baqo Hoji, Hoʻqandboy Abduxoliq oʻgʻli, Badriddin kabi dunyoqarashi keng insonlar bilan munozaralar oʻtkazgan. 1903-yili alloma tashabbusi bilan shogirdlari Siddiqiy Ajziy Halvoyi, Abduqodir Shakuriy Rajabamin qishlogʻida, Hoji Muin Xoʻja Nisbatdor mahallasida jadid maktablarini ochganlar.

Behbudiy 1908-yili “Qiroatxonayi Behbudiya” (keyinchalik “Behbudiya” nomi bilan mashhur boʻlgan) kutubxonasini ochgan. Uch kutubxona ikki navbatdagi – soat 9 dan 17 gacha va soat 18 dan 24 gacha ishlab chiqarish, 60 dan 110 gacha boʻlgan kitobxonlarga xizmat koʻrsatgan. Behbudiy “Samarqand kutubxonasi islomiyasi” maqolasida kutubxonada 600 ta kitob va risola, gazeta va jurnallar esa undan ham koʻp boʻlganini yozgan.

1914-yilgi sayohati yaqin Kavkaz, Qrim, Turkiya, Misr, Yunoniston, Bulgʻoriston, Avstriya va Germaniyaning turli shaharlarida boʻlib, u yerlardan oʻz kutubxonasi uchun juda koʻp kitob va risolalar olib kelgan.

Mahmudxoʻja Behbudiy 1913-yildan ishlarini yoʻlga qoʻygan va shu aprelidan “Samarqand” gazetasi hamda avgust oyidan “Oʻyina” jurnali chiqa. “Samarqand” gazetasi oʻzbek va tojik tillarida, haftada ikki marta, ikki, soʻng toʻrt sahifada chop etilgan. 1913-yil 17-sentyabrda gazetaning 45-soni chiqqan boʻlib, bir tomondan, mustamlakachilar senzurasi, undan yetarli mablagʻ boʻlmagani sabab toʻxtatilgan.

“Oyina” haftalik jurnal boʻlib, oʻzbek va tojik tilidagi maqolalar berib borilgan. Uning obunachilari tabiiy Turkiston, balki Kavkaz, Tatariston, Eron, Afgʻoniston, Hindiston va Turkiyada ham bor edilar. 1915-yilgacha nashr etilgan jurnalda Turkiston aholisining haq-huquqi, tarixi, til-adabiyot masalalariga bagʻishlangan gʻoyat muhim maqolalar, bahslar berib borilgan. haqida, til masalasi muxarrirning hamisha diqqat markazida turgan. Mahmudxoʻja Behbudiy millat taraqqiysi uchun bir necha tilni bilishlikni shart deb hisoblagan.

Mahmudxoʻja Behbudiy millat ziyolilaridan Abdurauf Fitrat, Siddiqiy, Hoji Muin, Akobir Shomansur, Muhammad Said, Saidrizo Alizoda, Saidahmad Vasliy, Tavallo, Sadriddin Ayniy, Hakim Buxoriy, Niyoziy Rajabzodaning maqolalari va sheʼrlarini “Oʻyina” sahifalarida. Nashr yosh qalamkashlar, boʻlgʻu adib va ​​maʼparvarlar uchun tajriba tajribani ham oʻtaga maʼlum.

“Oyin” jurnali tahririyatining faoliyati mustamlakachilar tomonidan doimiy nazoratda boʻlgan. Oʻzbekiston Milliy arxivida Turkiston harbiy okrugining shtab boshligi imzosi bilan Samarqand viloyati gubernatoriga 1914-yil 19-avgust kuni 100-xat yuborilgan boʻlib, unda birinchi jahon urushi boshlangan “mahalliy matbuotda Rossiya manfaatiga zid maqolalar paydo boʻlishi mumkin”. “Oyina” jurnali toʻgʻrilama-qoralamasidan koʻchirma jurnal bosmadan chiqishiga ikki kun qolguncha senzuraga yuborilishi bosh muharrir zimmasiga yuklangan. Mahmudxoʻja Behbudiy harbiy okrugga chaqirilib, ushbu “oʻta xabar xat” ostiga “oʻqidim va maʼlumot uchun qabul qildim”, deya imzo chekildi. Shu bilan birga, Turkiston general-gubernatorligi nashri “Turkiston viloyatining gazeti”da milliy jurnalda chop etilgan materiallarga qarshi chiqishlar koʻpaytirildi. “Oyina bosh muharriri esa ularga munosib javob berib borgan. Ammo jurnal yaratish cheklash uchun olib borilganliksiz oʻz uzini bergan va 195-yilga kelib jurnal faoliyati toʻxtatilgan.

Behbudiy jamiyat hayotidagi illatlar, muammolarni va ilmsizlik sahnada koʻrsatish orqali xalqni taraqqiyparvarlikka daʼvat etish 1914-yili milliy teatrga asos solgan. Teatr sahnasida ijro etish uchun “Padarkush” dramasini yozgan. Kitob jildiga “Borodino jangi va Rossiyaning fransuzlar bosqinidan xalos boʻlishning yubiley sanasiga bagʻishlanadi” degan yozuv bilan Tiflis senzurasidan ruxsat olgach, 1913-yili uni chop ettirgan. Muallif “Milliy fojea” deb atagan, 3 parda 4 manzarali bu drama hajman ixcham, mazmunan nihoyatda sodda va tushunarli boʻlib, oʻqimagan orqali buzuq yoʻllarga kirib, oʻz otasining oʻldirgani, nodonlik va jaholat haqida edi. “Padarkush” yigʻilgan 1914-yil 15-yanvarda Samarqandda, 1914-yil 27-fevralda Toshkentda sahnaga qoʻy. Abdulla Avloniyning “Tu” guruhi Kolizeyda (hozirgi birjasi binosi) oʻz hosil mana shu “Padarush” savdo bilan jihoz edi. “Turon” guruhi 1914–1916-yillari bu spektakl bilan butun Fargʻona vodiysini aylanib chiqqan. Uch sahna asari Turkistonni junbushga keltirgan qirgʻinbarot yaqinda ham sahnadan tushmaydi. Bu bir tomondan millatni maʼrifat va taraqqiyot sari undagan boʻlsa, tomondan rosmana oʻzbek teatri va dramachiligining maydonga kelishuvi va taraqqiyotiga xizmat qilgan.

1917-yil fevralda Rossiya yuz bergan keskin oʻzgarishlar markazidan, imperator Nikolay II taxtdan agʻdarilib, Muvaqqat hukumat qarori sharotida metropoliya siyosatchilarini birlashtirgan partiyalar hokimiyati uchun kurashga kirishganlar. Turkiston jadidlari ushbu tarixiy lahzalarni hurriyat shabadalari sifatida qabul qilganlar. Mahmudxoʻja Behbudiy ham yeng shimarib, ishga kirishgan. “Xudoyi taolo bizga hurriyat berdi.Diniy va milliy islohot va taraqqiyimiz uchun harakat va sayʼ etmoqgʻa yoʻl ochiqdur” deb, bu jarayonlardan unumli kechikish zarurligini taʼkidlagan va birlashib harakat qilishdaʼvat etgan.

1917-yil martda Toshkentda Turkiston musulmonlari qurultoyi oʻtkazilib, Turkiston musulmonlari shoʻrosi milliy markazi saylangan. Unga yerning hamma boʻlaklaridan vakillar, Mahmudxoʻja Behbudiy, Ubaydullaxoʻja Asadullaxoʻjayev, Noʻxon Toʻra, Muhammad Tinishboyev, Oʻroz Sardor ham xavflar.

1917-yil 16 – 23-aprelda Toshkentda boʻlib oʻtgan Turkiston musulmonlarining 150 vakili ishtirok etgan qurultoyda Mahmudxoʻja Behbudiy nutq soʻzlab, millatni oʻzaro ixtiloflardan voz kechish, buyuk maqsad yoʻlida birlashish, ittifoq boʻlib chaqirgan. “Ixtilofimiz tufayli mustamlakot qoidasi ila bizni idora eturlar”, deb ochiq aytgan.

1917-yil yozida Rossiya oʻz muammolari bilan ovora boʻlib turgan davrda Mahmudxoʻja Behbudiy Turkiston xalqlari kelajagini oʻylab, “Biz istaymizki, butun musulmonlari muxtoriyat usuli jangovar Rossiya qurolsunlar... Turkiston musulmonlari bundagiy, yahudiy va boshqalarni qoʻyib yuborilgan... Turkiston hukumati taʼsiri ostida. boʻlsun”, deb yangi takliflar bergan.

Bu taklifga birinchi boʻlib chorizmdan qolgan “burjuachilar” emas, “morozovchilar”, yaʼni boʻlgʻusi bolsheviklar qarshi chiqqanlar. Ular Mahmudxoʻja Behbudiyning adolatli xatolaridan xato topa olmaganlar. uning takliflarini “shoshqaloqlarcha” berilgan, deya eʼtiroz bildirganlar. Dumada ishbilarmon, uddaburon, mehnatsevar kishilar oʻtirsa, unda turli jamiyat va jamoat tashkilotlari talablarini yoʻqotadigan kishilar boʻlsa, shahardagi ishlar yaxshi ketadi. saylovchilarning yarmini yuborib, o'z faoliyatini bo'lmaganlarga qo'yib bersalar, ishravnaqi uchun foyda va haqqoniylik buzilmagan bo'ladi”, deb olib yasaydilar.

1917-yil oktyabrda hokimiyatni toʻliq egallagan bolsheviklar yeng shimarib mustamlakachilik siyosatini qurishga kirishganlar. Millat oydinlari yangi hukumatdan muxtoriyat talab qila oladilar. 1917-yil 26-noyabr kuni Qoʻqon shahrida oʻlka musulmonlarining paydo boʻlishi IV qurultoyi chaqirilgan va Turkiston muxtoriyati tashkil etilgani eʼlon qilingan. Yangi Turkiston asoschilaridan biri Mahmudxoʻja Behbudiy boʻlib, millat fidoyisining ozodlikka boʻlgan intilishi, uni intiqib kutgani “Hurriyat” gazetasining 1917-yil 22-dekabr sonidagi “Turkiston muxtoriyati” sarlavhali maqolalaridagi fikrlarini bilib olish mumkin: “27-noyabrda Turkiston muxtoriyati. eʼlon va muborak ham boʻlganim uchun, Turkiston muxtoriyati! badbaxtliqgʻa duchor boʻlurmiz Butun Turkiston ittifoq etsa, 15 millionlik bir quvvat ummongʻa kelurki, shunga yer titraydur Agar soʻzumni fahmlata olgan boʻlsam, oʻzimni hisoblardim”.

Turkistondagi mustamlakalaridan mahrum boʻlishni istamagan bolsheviklar Muxtoriyatga qarshi chiqqanlar va 1918-yil fevralda uning markazi – Qoʻqon shahriga hujum uyushtirganlar. Shahar qonga bo'lingan. Mustaqil davlatga harakat qilgan hukumat bor-yoʻgʻi 72 kun yashagan.

Mahmudxoʻja Behbudiy Qoʻqondagi voqealardan tushkunlikka tushmagan, millat manfaati yoʻlida xizmat qilishda davom et, soʻnggi nafasigacha ozodlik uchun kurashgan. U ayrim yurtdoshlari balki “qizil” bosqinchilar safiga qoʻshilgan emas, 1917-yildayoq bolsheviklarga qarshi xavfsizlik, yashirin faoliyat olib borgan “Ittihodi taraqqiy” jamiyatiga kirgan. Jamiyat oʻz faoliyatini tashkillashtirishda Turkiyadagi “Ittihod va taraqqiy” tashkilotidan yordam soʻraydi va ikki marta maxsus xizmatlarni Turkiyaga yuboradi. Ammo har ikkala vakillik ham maqsadiga erisha olmagan. Birinchi vakillar Sadirxon va Saʼidnosir Mirjalilovlar 1918-yil Istanbulga borganlarida, Yosh turklar hukumati magʻlubiga uchragan va tashkilot aʼzolari muhojirlikka ketgan edi. Buning uchun ular kishilar bilan uchrasha olmay Toshkentga qaytganlar.

Ikkinchi hayʼatning borishi 1919-yili yuk boʻlib, uning tarkibiga Toshkentdan Ubaydullaxoʻja Asadullaxoʻjayev va Saʼidnosir Mirjalilov, Samarqanddan Mahmudxoʻja Behbudiy, Mardonqul va Muhammadqul kirgan edilar. Ularning Turkistondan chiqib ketishlaridan sovet hokimiyatining Favqulodda komissiyasi (CHK) – maxsus xizmat yordam xabar topganlar. Uch sharotida Ubaydullaxoʻja Asadullaxoʻjayev Moskvada, Saʼidnosir Mirjalilov Tiflisda yashirinishga majbur boʻlganlar.

Ilmiy-adabiy merosi. Behbudiy umri rahbari “Turkiston viloyatining gazetasi”, “Tujjor”, “Samarqand” gazetalari va “Oyina” jurnalida yuzlab maqolalar yozgan. Ularda millat va Vatan, jamiyat va axloq haqidagi qarashlarini ifoda etgan. “Risolai asbobi savod” (1904), “Risolai jugʻrofiyai umroniy” (1905), “Risolayi jugʻrofiyoyi Rusiy” (1905), “Kitobat ul-atfol” (1908), “Amaliyoti islom” (1908), “Tarixi va mualliflik kitobi.

Oilasi: Toʻrt oʻgʻli va bir qizi boʻlgan. Mahmudxoʻja Behbudiy oʻldirilgach, bolalariga Qozi Haydarbek, Akobir va Abduvohid afandilar vasiylik qilganlar. Mahmudxoʻja Behbudiyning toʻngʻich oʻgʻli Maʼsudxon 1897-yili tugʻilgan. Maqsudxon (1910 – 1931) geografiya ilmiga iqtidorli va xavfsizlikli boʻlib, erta vafot etgan. 1914-yili tugʻilgan oʻgʻli Matlubxon urushda bedarak yoʻqolgan. Qizi Parvin (Surayyo) 82 yoshda 1984-yilda vafot etgan. 1919-yili tugʻilgan oʻgʻli Shavkat 1990-yili vafot etgan.

Oʻlimi. 1919-yili Favqulodda komissiya aygʻoqchilari yordamida Shahrisabz bekligida qoʻlga olingan. Oradan ikki oy oʻtgach, Qarshiga kelib zindonga ketkazan. Bir necha soʻng Qarshi begi Togʻaybekning buyrugʻi bilan olish kundan Nuriddinxoʻja Ogʻaliq Ahmadxoʻja oʻgʻli berilgan zindonidagi “podsholik chorbogʻi”da oʻchirish.

Mahmudxoʻja Behbudiyning qatl qilingani Samarqandda bir yildan keyin maʼlum boʻlgn. Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Choʻlpon, Sadriddin Ayniy va boshqa shoirlar unga atab marsiyalar yozganlar.

keyin Mahmudxoʻja Behbudiyning Samarqandda faoliyat yuritayotgan shogirdlari, safdosh va maslakdoshlari uning qabrini topishlab topish, qotillarni harakatiga tushganlar. Ular “Samarqand komissiyasi”sini tuzib, Qarshiga kelganlarida, bu idora ushr-soliq nazoratining boshligi boʻyicha boʻlgan Nuriddin Ogʻaliq komissiyasi faoliyatiga yoʻl qoʻymagan. Qarshi shahridagi hukumat aʼzolari esa uning tiklanish-irodasiga qarshi chiqolmaganlar.

Amirlik yuqori mansabda ishlagan Nuriddin Ogʻaliqning sovet hukumatida ham oʻz mavqeini saqlab qolishning sababi bolsheviklar bilan hamkorlikda Mahmudxoʻja Behbudiyni yoʻq qilib yuborgani bilan bogʻliqligini hech kim inkor etmaydi, albatta.

Ammo 1923-yil kuzida BXSR hukumati taftish komissiyasi Qarshi viloyati soliq idorasi tomonidan nazoratdan oʻtkazgan. Komissiya Nuriddin Ogʻaliq hamda uning safdoshlari katta qonunbuzarlik va jinoyatga qoʻl urganlarini aniqlagan. Chunonchi Nuriddin Ogʻaliq hukumatining 42 ming pud bugʻdoyi va 20 ming oltin quymasini talon-taroj qilganlikda, mehnatkashlarning 1000 – 2000 tasini yarim och, yarim toʻq hozir oʻz yerlarida ishlatganlikda ayblangan. Bundan tashqari, buyuk mutafakkir Mahmudxoʻja Behbudiy hayotiga zomin boʻlgani bilan bogʻliq jinoyati ham qoʻshilib, sud Nuriddin Ogʻa otishga qaror qilgan. Hukm 1923-yil 19-sentyabrda Registon maydonida 5000 aholi ishtirokida amalga oshirilgan. “Buxoro axbori” gazetasida “Behbudiy va rafiqlarining oʻldirilishiga sabab boʻlgan fuqaro hukumatining moligʻa xiyonat qilgan ushbu Ogʻaliq 19-sentyabrda (1923-yil) odil hukumatimiz tayinlandi, demak, Behbudiy va rafiqlarining oʻchlari oldi”, deb xabar.

Buxoro hukumati Qarshi ijroqoʻmi yuklangan Joʻra Zokiriy hamda Qarshi viloyati firqoʻmi Nazarov zimmasi Mahmudxoʻ Behbudiy qabri qidirib topib, uning haykalini oʻz viloyatida ishlab chiqarishni yuklagan. Lekin bu mutasaddi shaxslar oʻzlariga yuklangan vazifalarni uddalay olmaganlar. “Ozod Buxoro” gazetasining 1923-yil 19-oktyabrdagi sonida “Turkistonning mashhur jamoasidan Behbudiyning ismini umrbod (abadiy) qoldirmoq uchun Buxoro Respublikasi qurultoyi Qarshi viloyatini Behbudiy viloyati deb ismlakka qaror qildi”, deb xabar berildi.

Qarshi viloyati 1937-yilga Behbudiy viloyati deb atalgan boʻlib, shu yili qatagʻonlar tufayli viloyatdan alloma nomi olib tashlangan.