(1885-1938)

Bolaligi. Ashurali Zohiriy 1885-yili Qo'qon shahri yaqinidagi Oyim qishlog'ida tug'ilgan. Otasi Muhammadzohir o'rtahol dehqon bo'lib, halol mehnati bilan oila turmushini tebratgan. Onasi haqida ma'lumotlar mavjud emas. Akasi Hojiboy 1880-yili tug'ilgan.

Ma'lumoti. Ashurali Zohiriyning birinchi ta'limi qishloq maktabidan. Maktab taʼlimidan soʻng Qoʻqon shahridagi “Muhammad Alixon” madrasasida 1897 – 1914-yillari taxsil olgan. U madrasaday bilmlar, tarix, mumtoz adabiyotni o'qish, o'z davrini bilish bilan birga diniy bo'lib borgan. Ilmga bo'lgan, zehnining o'tkirligi bilan madrasa tahsili yordami arab, fors, ozarboyjon, rus va tatar tillarini puxta egallagan.

Faoliyati. U 1910-yildan jadidchilik harakatiga qo'shilgan. Jadidlarning islohotchilik ishlarida ishtirok eta mutaxassislar. Farg'ona vodiysida vujudga kelgan jadidlarning “Taraqqiyparvarlar” jamiyatini tashkil etishda ishtirok etdi. Ush jamiyat Turkiston taraqqiyoti yo'lida yoshlarning ta'lim-tarbiyasi va xalqning ma'naviy siyosiy bilimlarini hisobga olgan holda e'tiborini qaratgan. Farg'ona jadid ziyolilari bilan birga yangi usul maktablari ochib muallimlik qildi. Turkiston jadidlari bilan bog'lab islohotchilik aloqaning muhim masalalari atrofida bir maqsad yo'lida o'z foydasini olib bordi.

U 1907 – 1917-yillar 2 guruhi Qo'qon shahridagi-rus-tuzem maktabida o'zbek tili va adabiyotidan dars bergan.

Ashurali Zohiriy o'z bilim va tajribalarini boyitish Rossiya imperiyasidagi tatar musulmonlari yashagan Orenburg, Qozon, Ufa shaharlarida bo'lgan. Uch safar orqali Ashurali Zohiriy Farg'ona xon tarixini hamda Turkiston tarixida Farg'ona turkiylarining mavqeyini va maktablarda o'quvchilar uchun qulay ta'lim berish usullarini o'rgangan. U 1912-yil safar yo'ldoshi Yunusjon xoji Og'aliev bilan birga tatar ma'rifatparvari Zaki Validiy To'g'on qishlog'iga boradilar. U bilan tanishadilar. Zaki Validiy Rossiya imperisining topshirig'i bilan “arxeologiya jamiyati” a'zolari ichida Turkistonga kelib, 3 oy guruh Qo'qonda bo'ladi. Ana shu davrda u Ashurali Zohiriyning uyida yashaydi.

Ashurali Zohiriy 1912 – 1917-yillari “Oyim” qishlogʻidagi “Ipak-kredit tovarlari” jamiyatining vakili boʻlib ish olib borgan. 1918 – 1919-yillar Qo‘qondagi kooperativ tashkilot xodimi bo‘lib faoliyat yuritgan. Bu uning tadbirkorlik orqali ham olib borganligidan dalolat beradi.

U muallimlik ishlari bilan matbuotda ham o'z birga milliy ishlab olib borgan. Qo'qonda jadid taraqqiyparvarlaridan bo'lgan Obidjon Mahmudov muharrirligida 1914-yilning 3-aprelidan nashr etilayotgan “Sadoyi Farg'ona” gazetasida 1915-yilga qadar adib xodimida ishlagan.

“Turkiston muxtoriyati” tashkil etilishi jarayonida uning muhim ishlaridan biri tarixchi olim Bo'lat Soliev bilan birga “El bayrog'i gazetasini tashkil qilgan. 1917-yil 8-sentabrdan chop etilgan ushbu gazetada o'z davrning muhim voqealari yoritib borilgan. Gazetaning shiorida “Yashasun Turkiston muxtoriyati” so‘zlari bor bo‘lib, asosiy maqolalar muxtoriyatga oid masalalarga qaratilgan. Uch gazetada asosan muxtoriyatning g'oyalari targ'ib qilingan. Muxtoriyatga bag'ishlangan Abdulhamd Cho'lponning “Ozod turk bayrog'i” she'ri ham ushbu gazetada nashr etilgan. qayta gazetaning 20 ta sonigina nashrdan chiqib to'xtatilgan.

Ashurali Zohiriy Qo'qonda 1917-yil 1-iyundan nashr etilgan “Yurt” jurnali noshir va muxarriri ham bo'lgan. Ush jurnal Turkiston muxtoriyatining g'oyalarini targ'ib qilgan. Shiori ham shunga monand “Yashasun muxtoriyatli xalq jumhuriyati!” edi. Bu jurnal texnik o'z kelajakdagi eng ko'rkam jurnal hisoblangan. U 1918 – 1919-yillari Qo'qondan milliy ishlar komissari Ahmad Devishevning muxarrirligida nashr etilgan “Xalq gazetasi”ning bo'lim mudiri bo'lib faoliyat olib borgan. U gazetada yangi imlo masalasini ilgari surib o'zining tanqidiy fikrlarini bayon qilgan.

Sovet mafkurasi kuchayib borayotgan gazetaning jurnalistik faoliyati Farg'onada nashr etilgan 192 yilgi yangi "Mehnat bayrog'i"sida davom etdi. 1922 – 1923-yillari esa “Mehnat bayrog‘i” o‘rniga nashr etilgan “Farg‘ona” gazetasida texnik muxarrir va boshqaruv ishlarida faoliyat yuritdi. Ushbu gazeta 1923-yildan “Yangi Farg‘ona” nomi bilan chop etilgan. Ashurali Zohiriy gazetada 1923 – 1929-yillari adabiy xodim sifatida ish olib bordi.

U Qo'qon shahrida 1917-yil sentabr loyihasi ochilgan birinchi dorilmuallimin – o'quv jarayoni kursining tashkilotchilaridan biri. Uch dorilmuallimin negizida ochilgan Farg'ona viloyat ta'lim-tarbiya texnikumida 1921 – 1922 hamda 1926-yillari o'qituvchilik qildi.

O'z davrining taniqli tilshunosi sifatida To'g'ridan-to'g'ri 1926-yilda "Til-imlo quriltoyi", lotin alifbosini qabul qilish bag'ishlangan 1926-yil.

Ilmiy-adabiy merosi. Ashurali Zohiriy tarix, adabiyot, til sohalaridagi qator maqolalar, darslik va asarlar muallifidir. bilan, u rus-tuzem maktabi o'qituvchisi Serikboy Oqoev bilan hamkorlikda tashkilot'ich o'quvchilari “Turkiy xrestomatiya yoxud terma kitob” (Qo'qon, Shumakov tipografiyasi, 1912) uchun darsligini yaratdi. O'zbek tilida birinchi bo'lib “Imlo” darsligini yozdi. Bu kitob Qo'qondagi “G'ayrat” kutubxonasida nashrga tayyorlanib 1916-yili Qozonda nashr etildi. Abdurauf Fitrat “Sarf” kitobini so'zboshisida o'zbek adabiyoti tilining qonun-qoidalari, taraqqiyot yo'nalishlari haqida to'htalar ekan Ashurali Zohiriy va uning Imlo kitobiga ur'u: “... Bu yo'lda qadam birinchini qo'qonlik Ashurali Zohiriy otdi. Adabiyotshunos va xattot sifatida1917-yili Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug'atayn” asarini 1916-yili husnixatda ko'chirib Qo'qondagi Vayner matbaasida 1917-yili nashr ettirgan. Asarning kirish muallifi Alisher Navoiy haqida ma'lumot berib o'tgan. Adib 1925-yili o'zining ikki tomlik “Ruscha-o'zbekcha lug'at”ini hosil qiladi. Uch asarda ruscha so'zlar kirill alifbosida, o'zbekcha so'zlari esa arab alifbosiga kuchli eski o'zbek yozuvida ko' yozuv. U Cho'lpon bilan birga 1926-yili “Adabiyot parchalari” darsligini tuzib nashr ettirdi. Ushbu darslikda mumtoz adabiyot namoyandalarining tarjimasi hollari, “Bobolar so'zi” rukni ostida o'zbek xalq maqollaridan misollar keltiradi. Talabalar uchun mo'ljallangan bu darslik majmuasi birinchi darslik qo'llanmalardan edi.

"Sadoyi Turkiston", "Sadoyi Farg'ona", "El bayrog'i", "Farg'ona", "Yangi Farg'ona" gazetalari, "Oyina", "Yurt" jurnallarida maqolalar chop ettirgan.

Oilasi. Ashurali Zohiriyga oid so'rog' qog'oz (anketa)larida oilali, turmush o'rtog'i Malika, ikki o'g'il va bir qizi bo'lganligi tartibga solingan. U oilasi bilan Qo'qon shahar “Xo'jand” ko'chasi 478-uyda istiqomat qilgan. Qizi Mohira 1915-yili tug'ilgan. O'smirlik chog'idayoq vafot etgan. O'g'illari Darxon 1926-yili tug'ilgan. U Andijon viloyatida yashab aeroportda faoliyat ko'rsatgan. Kichik o'g'li Najib esa 1928-yili tug'ilgan. “Oyim” qishlog'ida istiqomat qilgan. Tibbiyot xizmat qilgan. Ashurali Zohiriyning avlodlaridan Najib Ashuralievich Zohirovning qizi Maqsudaxon Qo'qon shahar “G'ishtli” mahalla fuqarolar yig'ini “Xo'jand” ko'chasi 225-uyda istiqomat qiladi.

O'limi. Ashurali Zohiriy “millatchilik”da ayblanib “Milliy ittihod” va “Botir gapchilar” tashkiloti a'zosi sifatida1929-yil noyabrida hibsga olinib, Farg'ona turmasida saqlangan. “Botir gapchilar” tashkiloti a'zosi sifatida 15 nafar farg'onalik yoshlar aybdorlikka tortildi. Ularga kuchi otuv hukmi. U 1931-yili otuv hukmi 10 yil jamloqqa surgun bilan almashtirilgan. Uni “Belomor” kanali qurilishiga surgun qilingan. 1936-yili ozod etilgach yurtiga qaytib muallimlik kasbi bilan mashg'ul bo'lgan. 1937-yil 5-sentabrda bor uni qamoqqa xizmat. Endi unga avvalgi ayblariga qo'shimcha ravish “panturkist”, “Milliy ittihod” tashkiloti a'zosi ayblarini qo'yiladi. UO'zSSR Jinoyat Kodeksining 66, 67-moddalari bilan ayblangan. 1937-yil 4-dekabrida IIXK qoshidagi “Uchlik” Ashurali Zohiriyga nisbatan otuv hukmini chiqargan. Uch hukm 1937-yilning 28-dekabrida ijro etilgan.

O'zbekiston mustaqillikka erishgach, Ashurali Zohiriy nomi qayta tiklandi. 1991 yil aprel oyida Qo'qon pedagogika bilim yurtiga Ashurali Zohiriy nomi berildi. Bilim yurtining xovlisiga uning byusti o'rnatildi. O'zbekiston Respulikasining Prezidenti Sh. Mirziyoevning 2021-yil 28-sentabrda Farg'ona viloyati saylovchilari bilan uchrashuvida so'zlagan nutqida Ashurali Zohiriy nomini abadiylashtirish masalasini ilgari surildi. Bugungi kunda ishlab chiqarish, ilmiy merosini o'rganishga katta e'tibor berish. Qo'qon shahridagi “Qo'qon buyuk allomalar muzeyi”da adibning saqlanayotgan asarlari tadqiq qilish ishlari amalga oshirilmoqda. Muzey ko'rgazma zaligi bir qator asarlaridan namunalar qo'yilgan.