(1897-1938)

Bolaligi. Abdulhamid Cho'lpon 1897-yili Andijonning “Qatorterak” (hozirgi Navoiy shohko'chasi) mahallasida o'ziga to'q oilada dunyoga kelgan. Onasi Oysha aya o'zbek xalq'zaki ijodidan yaxshi saqlangan. Abdulhamid so'z san'atiga muhabbatni avvalo onasi aytgan alla va ertaklardan olgan. Oysha ayaning 14 farzandidan jarohat, 4 tasi omon qolib, qolganlari go'daklik chog'idayoq vafot etgan. Abdulhamid to'ng'ich farzand bo'lgan, uning Komila (1902), Fozila (1905) va Foyiqa (1908) ismli singllari bo'lgan.

Otasi Sulaymonqul Yunus o'g'li ziyoli, ma'rifatparvar inson bo'lib, dehqonchilik, hunarmandchilik, yoqimli bazzozlik bilan kun kechirgan. U Sharq adabiyotiga oid asarlarni mutoala qilib, o'zi ham “Rasvo” tahallusi bilan she'rlar yozgan. Sulaymonqul asli O'sh shahri yaqinidagi Yorqishloqdan bo'lib, qishloqda ko'tarilgan to'polondan keyin Andijonga ko'chib kelgan va bu yerda yashab qolgan.

Ma'lumoti. Abdulhamid maktabda, so'ng Andijon va Toshkent madrasalarida taxsil ko'rgan. U Qur'oni karimni, shariat qonunlarini o'rganish bilan birga arab, fors, turk tillarini o'rgangan. U ayrim she'rlarini usmonli-turk tilida yozgan. Bu Cho'lpon'dodini namoyon etuvchi iste'molchilardan biri sifatida diqqatga molikdir.

Cho'lponning talabalik yillari Turkistonda muhim ijtimoiy-siyosiy voqealarning boshlanish davriga to'g'ri kelgan. Bu davrda Rossiya imperiyasi turkiy xalqlarga o'z ta'sirini o'tkazayotgan edi. Turkistondagi imperiyaning ma'muriy hukumati o'lkada ruslashtirish siyosatini kuchaytirgan, aholi o'rtasida rus tilining targ'iboti kuchli bo'lgan. O'ldagi ro'y berayotgan voqealar, aholining mustamlakachilik ostida og'ir hayoti hamda jahon yangiliklariga oid Turkistonga kelib turgan xabarlar Abdulhamidning dunyoqarashiga ta'sir qildi. , madrasada o'qib yurgan kezlarda Istambuldagi turkchilik g'oya yaxshilaridan joy olgan bir kishi bilan bo'lgan suhbati ham uning fikrlarini o'zgartirishga ta'sir qilgan.

20-yuzyillik boshlarida Turkistonda tarqalgan gazetalar bu davr yoshlarining ijtimoiy-ma'naviy hayotiga ta'sir ko'rsatadi. unga, 1905 yilgi birinchi rus inqilobi, qolaversa, Eron va Turkiyada ro'y bergan voqealar Turkistondagi ijtimoiy-madaniy hayotga ham o'z ta'sirini ko'rsatish. Turkistondagi jadidchilik harakati yanada faollashdi. Ushbu harakatni rivojlantirish namoyandalari Mahmudxo'ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Ishoqxon Ibrat, Abdurauf Fitrat kabilarning amaliy faoliyati hayotni yangicha qiyofalarda ko'rishga ishtiyoqmand yoshlarni o'ziga tortgan.

Cho'lpon bu haqda shunday deydi: “O'shanda biz, yosh o'zbek yozuvchilarining hammasi Fitrat ta'sirida edik, uo'zbek she'r tuzilishining islohotchisi sifatida eski arabiy-forsiy shakllar va shablonlardan xoli bo'lib, jonli, real xalq tilida yoza o'rin edi”.

Fitrat Istanbulningda tahsil olganligi va jahon o'zgarishlaridan o'ziga xos ziyoli sifatida jamiyatni isloh qilish uchun yangicha qarashlari yoshlarga ham ta'sir eta katta. Uning milliy istiql tuyg'ulari aks etgan g' ' tush ola ' lar o'rnatilgan.

Faoliyati. Cho'lponning ijod namunalari 1912 – 1913-yillardan Turkiston matbuotida nashr etila ustalari. “Qalandar”, “Mirzaqalandar”, “Andijonlik” va “Cho‘lpon” tahalluslari bilan matbuotda maqolalar e’lon qilgan. Uning birinchi asarlari “Turkiston viloyatining gazetasi”, “Sadoyi Turkiston”, “Sadoyi Farg'ona” ro'znomalari hamda “Sho'ro”, “Oyina” oynomalarida chop etilgan bo'lib, ularda, asosan, ma'rifatparvarlik g'oyasi targ'ib qilingan, shu bilan birga, ikki tomonlama ezilgan xalqni aniq va haqqoniy tasvirlarda ifodalangan.

Cho'lpon ijodi davr bilan hamnafas bo'lgan. haqida, 1916-yildan keyin u yaratgan publitsistik maqola, she'r va nasriy asarlarda ijtimoiy-siyosiy mavzular mualliflik qilgan. Uning Fitrat muharrirlik qilgan “Hurriyat” (1917) gazetasida chop etilgan maqolalari hozirjavob mavzuga bag'ishlanganligi bilan ajralib turgan.

U 1917 – 1919-yillar oralig'ida Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jaev, Mirmuhsin Shermuhammedov va Abdulhamid Orif o'g'li bilan birga Orenburg shahriga borgan. Ushchlardagi Cho'lpon Boshqird hukumati ko'tarib ko'rib, harakatda ishlash bilan birga adabiy hayotda ham faol ishtirok etgan. U yerda nashr etilgan “Sho'ro” jurnalida turkiy xalqlarning ertangi kuni haqidagi publitsistik maqolalari chop etildi. Cho'lponning millat haqidagi fikrlari o'sha davr boshqird ziyolilari diqqatini tortgan.

1918-yili Mannon Uyg'ur boshliq teatr truppasi Toshkentdan Orenburg shahriga gastrolga borgan. Cho‘lpon u yerdagi Mannon Uyg‘ur, Abror Hidoyatovga o‘xshash teatr arboblari bilan uchrashgan, ular bilan ijodiy muloqotda bo‘lgan. Bu uchrashuv Cho'lpon faoliyatida yangi sahifa ochgan. U o'z hayotini teatr bilan chambarchas bog'lagan.

Cho'pon 1919 – 1920 yillari Orenburg safaridan qaytib, Toshkentda yashay o'quv yili. U bu davrda “Ishtirokiyun” gazetasining faollaridan biri sifatida bir qator maqola, she'r va ocherklari bilan qatnashgan.

Uning jurnalistik faoliyati ham mana shu yillarga to'g'ri keladi. Cho'lpon 1919-yili Nazir To'raqulov taklifi bilan Farg'ona viloyatida chiqayotgan “Yangi Sharq” ro'znomasiga ishga kelgan.

1920-yilning 1-8 sentabr kunlari Boku shahrida Sharq xalqlarining birinchi quriltoyi o' maqsadi. Unda 30 dan ortiq davlatdan 2000 ga yaqin vakillar qatnashadi. Ushbay qurulda Turkistondan brogan Munavvarqori Abdurashidxonov, Toshpo'latbek Norbo'tabekov, Obidjon Mahmudov, To'raqul Jonuzoqov kabi taniqli ziyolilar bilan birga Cho'lpon ham ishtirok etgan.

Choʻlpon 1921-yili Fitrat taklifi bilan “Axbori Buxoro” gazetasiga xizmatga borgan. U ro'znoma muxarriri sifatida Buxoro jadidlarining ilm, madaniyat, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashlarini tashviq qilishda alohida jonbozlik ko'rsatgan. Buxoro inqilobi bayroqdorlariga qarshi kurash avj olgach, Fitrat Moskvaga, Cho'lpon esa Toshkentga ketishga majbur bo'lganlar.

U 1923-yili Andijonga kelgan va “arxon” gazetasida ishlayD. 1924-yili u yana Toshkentga ko'chib kelib, teatr ishlari bilan shug'ullangan. Shu yili teatr truppalarining 24 a'zosi Moskvaga o'z bilimlarini chuqurlashtirish uchun yuboriladi. Ular safida Cho'lpon ham bor edi. U tarjimon va adabiy emakdosh sifatida faoliyat ko'rsatgan.

U Moskvada hammaslaklari Fitrat va Abdulhay Tojiev bilan ko'rishgan. Ularning iltimoslariga binoan bir qator asarlarni o'zbek tiliga tarjima qilgan. Badiiy ijod bilan shug'ullanish barobarida nemis tilini ham o'rgana usta. Uning bu tilni o'rganishdan maqsadi Germaniyaga yuborilgan turkistonlik talabalar oliy tahsilni olib qaytish, ular bilan nemis tilida so'zlashish, shu tildagi adabiyotlar bilan tanishish bo'lgan. Afsuski, xorijda tahsil ko'rganlarning ko'pchiligi josus sifatida gumon qilinib yo'qotib yuborilganligi tufayli, uo'zining bu niyatiga yeta olmagan.

Ilmiy-adabiy merosi. Cho'lpon faoliyati samarali ko'plab asarlardi. Uning Turkiston matbuotida “Vatanimiz Turkistonda ziroat va dehqonchilik”, “Vatanimiz Turkistonda temir yo'llar”, “Adabiyot nadir?”, “Ruhimiz o'lmasin!”, “Chetdagi talabalarga yordam”, “Gullaysan maorif!”, “Ko'mak” ishlari”, “Moskvadagi dram studiyasi”, “Mirxo'l-Muslim” uyg'igan teatr “Quturgan mustamlaka”, “Yo'l esdaligi” kabi maqolalari nashr etildi U “Qurboni jaholat”, “Do'xtir Muhammad” kabi hikoyalari bilan xalq illatlar va ochib berdi u “Novvoy qiz”, “Oydin kechalarda”, “Qo'ynida” hikoyalarini ham yaratdi-2. 1923-yili “Buloqlar” 1926-yilda “Tong sirlari” kabi yirik sheʼriy toʻplamlari nashr etilgan.

20-yuzyillikning 20-yillari yarmiga kelib ziyolilarni taftish qilish, ularga siyosiy ayblar qo'yish hollari kuchaygan. foyda, o'z asarlarida Vatan va millat istiqboli haqida fikr yuritgan ijodkorlarga “millatchi”, “panturkist” va “panislamist” degan yorliqlar yordamida qurish. 1931-yilga kelib Cho'lpon ijodiga nisbatan ham ta'qiblar kuchayib borgan. Shu bois 1932-yili Moskvaga ketishga majbur bo'ladi. U Moskvada ikki yil yashab, yana Toshkentga qaytgan.

U o'zining 1935 – 1937-yillar ichida qilgan ishlari haqida so'zlar ekan: “Moskvadan kelganimga ikki yil bo'ldi... Mana, ikki yil orasida men nima ish qildim? “Dubrovskiy”, “Boris Godunov”ini tarjima qildim “Jo'r” degan she'rlar to'plamini topshirdim.

Cho'lpon Moskvadan qaytgan kezlarda O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi tashkil bo'lgan, bir qator ijodkorlar uning safini to'ldira oldi. Cho'lpon ham shu uyushmaga kirish uchun ariza bergan. Lekin ariza e'tiborsiz qoldirish. Cho'lponga qarshi kurashayotgan yovuz kuchlar bu bilangina etarlilanib qolmay, uning asarlarini chop qilib ham to'g'anoq bo'lganlar. U shu munosabat bilan Akmal Ikromovga murojaat qilgan. Tayinli natija bo'lmagan. Shundan keyin “zamonsozlikka” o'tishni afzal ko'rgan, kunning muhim masalalariga bag'ishlangan tashviqiy ruh aniq sezilib turadigan she'rlar yozgan. Lekin Cho'lponning bu she'rlari ham matbuot yuzini ko'rmagan.

Oilasi. Cho'lpon 1923-yili Soliha ismli qiz bilan oila qurgan. Farzandsizlik boyis bu oila ajrashishga majbur bo'lgan. U 1932-yili Moskvada Yekaterina Ivanovna degan ayolga uylanib qatag'on etilguniga qadar birga yashagan.

O'limi. Cho'l millatning peshqadam joyidan bostirib olib zo'ravonlik mashinasi changidan omon chiqa o'zgartirishni tushunib yetgan. Andijondagi uyida saqlanayotgan qo'lyozmalarini, o'zi bilan bog'liq bo'lgan barcha ashyolarni Toshkentga olib ketgan. Oradan hech vaqt o'tmay u IIXK tomonidan olingan qo'lga olingan. 1938-yilning 4-oktyabrida otib topshiran.