МунавварКори Абдурашидхонов
Мунавваркори Абдурашидхонов (1878, Ташкент — 1931) был ведущим педагогом, писателем и общественным деятелем движения джадидов. Выходец из интеллигентной семьи, он учился в Ташкенте и Бухаре, а позже открыл первую школу усули савтия (новометодную) в Ташкенте в 1901 году. Он является автором таких ключевых учебников, как «Адиби аввал» и «Адиб ас-соний» , заложивших основы современного узбекского образования. Как журналист, он основал и сотрудничал с такими газетами, как «Хуршид» , «Шухрат» и «Садои Туркистон» . Будучи реформатором, он продвигал национальные школы, высшее образование и культурные учреждения, также поддерживая Туркестанскую автономию. В 1920-х годах он участвовал в подпольном движении за независимость. Арестованный в 1929 году, он подвергся пыткам и был казнен в 1931 году.
(1878 — 1931)
Болалиги. 1878 г. — йили Тошкентский шахар Шейх Хованди Тахур даха Дарсон махалласида зиёли оиласида тугилган. Отаси Абдурашидсон Сотиболдиксон Олимхон о'гли. (Айрим манбаларда ва халк ог'зида Абдулмаджидхон о'г'ли, о'лими 1885-йил) У о'зи яшаб турган махалладаги Эшонкули додхо медресасида ва о'з ховлисида мактаб очиб, 40 нафар о'кувчига дарс берган. Онаси Тошкентнинг машхур зиёлиларидан Хончо'джа Шорахимхо'джаевнинг кызы (1841 – 1941) Хосият отин (1845 – 1931) хам о'китучи бо'либ, оз ховлисида махалладаги хотин-кизларни о'китган.
Абдурашидхон ва Хосият отин уч о'гиль коришган. Катталари А'замхон (1872–1919), о'ртанчаси Муслимхон (1875–1954), кичиги Мунаввархон эди. А'замхон домла махалла мактабида болаларни окитган. Унинг 1910-йили Сырдарьинская вилоят о'кув юртлари инспектора усули джадид мактабини очиш учун рухсат берилишини со'раб йозган аризаси ва о'кув дастури сакланган. Ариза ва дастурга караганда, и вы болаларга торчит грех дараджасида сабок берган. О'кув дастурини Мунавваркори тузган.
Uning ikkinchi akasi Муслимхон domlaning taqdiri o'zgacharoq kechgan. Вы шо'ро хукуматининг барча зулм ва тазийкини тотди. У акаси ва укаси каби дастлаб саккиз йил мобайнида муаллимлик билан шуг'улланган болса-да, кеинги то'ккиз йил мобайнида махалладаги Мирза Абдуллабой масджидига имомлик килади, масджидлар йопилгандан со'нг еса «XVIII партийный выезд» артелида коровул бо'либ ишлади. 1942 год, 27 января, давлат сирларини ошкор килишда айбланиб камокка олинади. Терговчилар уни отишга хукм килишни таклиф килибо макссус меджлис хукмига юборади. Лекин унинг джиноятини тасдикловчи далиллар болмагани учун, камокда оттирган кунлари джазога хисоб килиниб, 28 ноября 1942 года озод цилинади. Турли джойларда оддий ищи бо'либ юриб, 69 йошида вафот этади.
Малумоти. 1885 — йили Мунаввархон 7 йошлигида отаси Абдурашидхон вафот этади. Шунда Мунаввархон дастлабки талим-тарбияни онаси Хосиятхон отиндан олади. Хат-саводи чиккач, оша даврда довруги чиккан Усмон домладан сабок олди. Акалари та'сирида вояга йета борди. Кур'они каримни хатм килиб, «кори» unvonini oldi. Медресе «Юнуссон подшо» бир неча йил тахсил корди. 1898 – йили Букшорога бориб хадис, фикх, илми тафсир ва бошка сохалар бойича тахсилни давом еттирди. Бирок Буксоро медресаларининг империя хукумати сийосий вакилининг назоратида эканлиги ва у йерда Мунавваркори орзу килган илмнинг йо'клиги хам уни Буксорони тарк этишга майбур килган.
Мехнат фаолиати. Мунавваркори 1901-йили Тошкент шахрида илк усули савтия мактабини очади. Мактабда дарсларни ташкиллаштириш учун Мунавваркори дастлаб Крым ва Татаристондаги о'китувчилар тузган дастур ва адабийотлардан фойдаланади. 1907 – йилга келиб еса о'зи «Адиби аввал» дарслигини тузади. Узбекские тилининг деярли илк алифболаридан бо'лган бу китоб Саидрасул Азизийнинг дарслиги билан олдинма-кейин босилиб чикди. U tez orada Turkistondagi barcha maktab o'qituvchilari tomonidan yaxshi kutib olindi va amaliyotga tatbiq qilindi. Архив худжатларига караганда Мунавваркорининг бу китоби С. Азизийнинг «Устоди аввал» китоби билан баробар рус-тузем мактабларида хам о'китилган. Мунавваркорининг «Адиби аввал» китоби Махмудхо'джа Бехбудийнинг тоджик болалари учун молджалланган (1906) «Алифбой мактаби исламия» ва «Салим ал-аввал» китобларидан хар джихатдан фарк килар эди. Шу боис унинг дарслигидан рус-тузем мактабларида фойдаланиш учун рухсат берилади. В 1907 году оксирида иккинчи дарслиги – «Адиб ас-соний»ни нашр еттиради. 1910 – 1911 – йиллардан бошлаб усули джадид мактабини очган Азамхон, Муслимхон (Мунавваркорининг акалари), Хасан кори Хоний, Эшонходжа Хоний, Низомиддин Хусаинов, Рустамбек Юсуфбеков, Саъдулла кори Абдуллаев ва бошка копгина тошкентлик, коконлик, наманганлик, фарганалик домлалар А. Ибодов, А. Шукуров асарлари билан бир каторда «Адиб ас-соний»ни хам дарсда куллай бошладилар. Копгина мактабларда Мунавваркорининг 1 – 4-синфлар учун тузган дастури джорий килинган эди. Maktab o'quv tizimini chuqur o'rgana boshlagan Munavvarqori bular bilan cheklanmay, dasturni tobora takomillashtirib boradi. 1912 - йилга келиб, о'кувчиларга хуснихат, джуг'рофия, ислам тарихи, турк кавмлари тарикси фанларини ошкора о'кита бошлади, мактаб остонасига коровул койиб, иджтимоий сохалардан сабок беради. U mahalliy o'qituvchilar orasida birinchi bo'lib «Namuna» maktabini tashkil qiladi hamda rus tilini o'qitish masalasini hukumat oldiga kondalang qo'yadi. Бу таклифни мустамлака хукумати рад этади. Лекин Мунавваркори хам худжумни сусайтирмади ва оз мактабида рус тили о'китилишига эришди.
1914–1916 — йилларга келиб Туркистондаги копгина мактаблар Мунавваркори тузган дастур асосида ишлар эди. 1917-йили Мунавваркори Тошкент шахар думасига а'зо этиб сайланади. Патроны бир йил олдин у айнан мактаб масаласида шахар ма'мурлари билан джиккамушт болади. Куропаткин хузурига болаларни бошлаб бориб, усули джадид мактабларига кэн йо'л беришини со'райди. Йош шойр, Мунавваркорининг шогирди То'г'рул (Б. Хайдарий) губернатор остонасида туриб, устозининг ниятини ма'куллаб А.Н. Куропаткин ша'нига ше'р о'кийди. Бу иш учун Мунавваркорини хибсга оладилар. Патроны ко'по'тмай озод килинган Мунавваркори 1917-йил 6-сентабрда шахар бошлиги Н.Г. Маллицкий олдига масалани бошкача койиб, о'лкада мавджуд болган рус-тузем мактабларини «миллий мактаб» номи остида миллий мусулмон мактабига айлантиришни таклиф этди. Мунавваркори бу мактабларда олти йиллик о'кув дастурини джорий этиш лойихасини хам такдим килади.
Мунавваркори «миллий мактаб» асосчиси бо'либ голиш билан бирга чет эльга болаларни о'кишга юбориш масаласини хам йечишга интильди. Мисол учун, 1917 г., 24 сентября куни Мунавваркорининг уйида тошкентлик зиёли ва бойлардан 50 – 60 киши йигилади. Маджлисда иштирок этган барча бойлар ва зийолилар йошларни четга о'кишга юбориш учун ортага пул ташлайдилар. Хазиначи Муродчоья домла Солихов пульни йиг'иб олади. Ушбу вокеа иштирокчиси Шокирджон Рахимий айтишича, Мунавваркори бу билангина кифояланмай, «Нашри маориф» уюшмаси томонидан хам талабаларга йордам корсатади. Хокимият тепасига шо'ролар келган пайтда эса бевосита Мунавваркори иштирокида «Комак» уюшмаси тузилади. Патроны uyushmaning mablag'i talabalarga to'lash uchun йетмас эди. Шу сабабли хар бир о'кувчи бир министррликка бириктирилади.
Адиб илмий-педагогик ишлар билангина чекланмайди. О'зига о'шшаш очик ниятли, тиник фикрли йошлар – Убайдулла Ходжаев, Абдулла Авлоний, Тошполатбек Норбо'табеков, Карим Норбеков ва бошкалар билан хамкорликда 1909-йили тошкентлик Орифхо'джабой Хожинов раислигида «Джамияти» хайрия» очади. Бирок бу джамият иктисодий джихатдан бир неча бойларнинг йордамига суянгани учун эркин иш олиб бора олмайди. Лекин раис о'ринбосари болган Мунаввар корининг тиниб-тинчимаслиги туфайли джамият тараккийпарвар йошлар колига о'тади.
Мунавваркори мактаб ислохоти, янги шаклдаги о'рта ва олий о'кув юртини ташкил этишнинг барча масалалари билан джиддий шуг'улланди. 1917 г. - йилги давлат то'нтаришидан кейин хокимият тепасига келган бир ховуч шовинистлар маориф-маданият риводжини асосан оз халкалари хизматига койядилар. Ана шундай тадбирлардан бири – Туркистон харбий штаби косида Шарк факультеты ташкил этиш, так что уни-халк дорилфунунига айлантириб, консерватория очень болди. Татарский ва узбек зиёлилари бирлашиб, Халк дорилфунуни очиш учун музокара отказадилар. Музокарада «Турон», «Муаллимлар джамияти», «Гулистон» ва бошка джамиятлар йигилишиб бу масала кориб чикилади. 9 апреля «Мунавваркори Абдурашидханов ховлисида, – деб хабар беради газета «Улуг Туркистон» 1918 года 11 апреля сонида, – мусульмон ташкилотларининг умумий иджтимо'и (йигилиши) болди. дорилфунунига мусульманин шобаси очув хаккинда эди». Меджлис ортага койилган масалани тогри топиб, карор кабуль килади. Бу ишни бевосита амальга ошириш учун комиссии тузилади. Ташкилотлар комиссиясининг раиси этиб Мунавваркори Абдурашидханов сайланади. Dorilfunun maktablariga muallimlarni imtihon qilish Munavvarqori bilan Burhon Habibga topshiriladi. Мунавваркори комиссия ишлари, дастур тайёрлашдан ташкари, бевосита муаллимлар тайёрловчи курс очиш билан хам шугулланади ва 31-майда о'китувчилар семинарияси биносида «Дорилмуалллимин» номи билан 8 ойлик курс очилади. Мунавваркорининг мактаб сохасидаги хатти-харакатлари ушбу ходиса билан якун топгани йок. U maktab va dorilfunun dasturlarini tuzdi, darsliklar yozdi. Унинг Шорасул Зуннун, Каюм Рамазон билан хамкорликда йозган торт кисмдан иборат «Узбекча тиль сабоклиг'и» китоби узбек тили грамматикасининг асосларидан бири хисобланади.
Узбек миллий матбуотининг пайдо болишини хам Мунавваркори фаолиятисиз тасаввур килиш мумкин эмас. 1906 – йылин «О'рта Осиёнинг умргузорлиги, тараккий», «Тараккий» газеталарида адабий ходим. Шу йили ношир ва мухаррир сифатида «Хуршид» газетани ташкил етган. «Шухрат» (1907), «Туджор» (1907), «Осиё» (1908) газеталарини гойави бошкарган ва адабий ходим вазифасини баджарган.
Эль ко'зини очишда матбуотни буюк омил деб билган Мунавваркори унинг воситасида миллатни уйготиш билан кифояланмай, халкни джипслаштиришга, унинг милли е'тикодини юксалтиришга хам харакат килади. Газета «Хуршид» ана шу интилишлар натиджаси о'ларок дуньога келади. Бу газета иджтимой рухи ва йоналиши билан чор хукумати ма'муриятини анчагина талвасага солади. Шу боис тезда йопиб койилади. Окранканинг Мунавваркори йозган хар бир китоб, ваз, маколани тахлил этиб боришдан узга хораси колмайди.
Николай Остроумов 1908 год - февраль ойида Туркистон генерал-губернаторига максфий хат йо'ллаб, «Шухрат» газетасига халасавод мулла Абдулла Авлоний мухаррирлик килади; унда собик «Хуршид» газетасининг ношири халасавод олим Мунаввархон Абдурашидханов xodim bo'lib ishlaydi Ularga rus, Hatto Fransuz tilini biladigan noma'lum tatar yordam beradi”, deb chaqimchilik qiladi. Карангки, у «чаласавод» деб, Мунавваркорини йерга урмокчи бо'лса-да, объединение олимлигини тан олган. У йана «Мунаввархон о'з услубида туркча, татарча ифода ва со'зларни коллайди, хусусан, туркча «афанди» иборасини ишлатади, деб мустамлака хукуматга «Шухрат» газетасини йопиш керак», дейа маслахат хам беради.
«Хуршид», «Шухрат», «Осийо» и газета «Йопильса-да», «Мунавваркори матбуот сохасидаги фаолиятини», а также сусайтирмайди. 1909 г. — йили у ташкилотчиликка тэн хукукли болган фикрдошлари билан бирга «Хайрия» джамиатини ташкил этади. Убайдулла Ходжаев, Тошполатбек Норботабеков каби хукукшунос до'стлари билан бир qatorda jamiyatning низомини ишлаб чикади. Маслакдоши Убайдулла Ходжаев билан бирга «Садой Туркистон» газетасини ташкил этади. Убайдулла Ходжаев рус тилида беназир бо'лса-да, узбекчаси бир оз суст эди. Шу боис асосий иш Мунавваркорининг зиммасига тушган. 1914 – 1915 - йилларда чиккан «Садой Туркистон» газетасида до'стлари Убайдулла Ходжаев (ношир ва бош мухаррир), Абдулла Авлоний (мухаррир), То'лаган Ходжамёров – Тавалло (мухаррир), Абдулхамид Сулаймон – Чольпон (аввал хат) ташувчи, кейин Андижан бойича мукбир), Абдурауф Музаффарзода (сайор мукбир), Мирмухсин Шермухамедов (мухбир), Шокирджон Рахимий (мухбир), Ноширавон Йовушев (сайор мукбир) билан бирга газетанинг иджтимоий-сийосий, адабий-бадиий Джихатдан Юксак Чоккига olib chiqdi.
Мунавваркори газетада ишаш билан чекланмайди. В 1915 году март ойидан бошлаб Тошкентда нашр этила бошлаган «Аль-исло» журнал асос солади, айрим сабабларга ко'ра, журнал расмий худятларини факат Абдурахмон Сайох Содиков номига расмийлаштиради. Бир карашда факат шарий саволларга джавоб беришга молджаллангандек туюладиган бу диний журнал хадис ва оятлар воситасида истиклол г'ойаларини таргиб етган.
Мунавваркори бу билан кифояланмайди. Февраль 1917 г. инкилобидан кейин «Туркистон вилайатининг газети»ни Остроумов чангалидан тортиб олади. Мунавваркори «Туркистон вилайатининг газети»ни «Наджот» деб озгартирди. Ушбу газета фаолиятида халкнинг э'тиборини иджтимоий хориджий вокеаларга каратган бо'лса, кейнчалик шу газета заминида ташкил етилган ва Туркистон муксториятини тайёрлашда мухим вазифани баджарган Газетасида «Кенгаш» Заки Валидий билан олдинма-кеин мухаррирлик килди.
Мунавваркори – «Турон» джамияти хамда «Турон» (киска муддат «Туркистон» деб хам аталган) труппасининг ташкилотчиларидан. Бу джамият ва труппа расман 1914 г. - йили хукумат ро'йхатидан отиб, тасдикланган болса-да, аслида оз фаолиятини 1913 г. - йили бошлаган эди. 1913 год — июнь-июл ойларида «Турон» труппа о'зининг норасмий спектаклини корсатади. Труппанинг ташкилий ва таргибот ишларига Мунавваркори фаол аралашади. 1914 г. 27 февраля Тошкентдаги Колизей театр биносида илк узбек асарларини сахналаштирган узбек миллий театринг биринчи мавсуми расмий равишда очилди. Мавсумни расмий очиш Мунавваркори Абдурашидханова топширилган эди. Театр Мунавваркори санати хусусиятларини, драматургиани чукур билган олимдир. Шу боис бу сохада Хамза Хакимзода Нийозийга устозлик кильди.
1917 — йилги давлат тонтарилишидан со’нг, Мунавваркори бощилигида «Шорой исламия» сийосий ташкилоти тузилади. Keyinchalik uning faoliyatini kengaytirish maqsadida nomini «Turkiston Sho'royi islomiya jamiyati» deb o'zgartirishadi. Унга Убайдулла Ходжаев раис, Мунавваркори Абдурашидханов муовин этиб сайландилар. У. Ходжаев ко'п вактини сафарда отказгани учун асосий ишни Мунавваркори Абдурашидхановнинг о'зи баджарар эди. Бу билан кифояланмай, «Алаш», Марказий Россия татар-бошкирд джамиятлари, иккинчи томондан Туркистон ва Буксоро джамиятлари билан, учинчи томондан махаллий «Икстиёт союзи» (козоглар уюшмаси), «Иттифок» (татарларнинг уюшмаси) джамиятлари билан алока орнатган эди. Хо'джандда Абдулла Рахимбоев томонидан ташкил етилган «Турон» партиясини хам умумий ишга джалб эта старая. Мунавваркори Ко'конда ташкил этилган Туркистон Мухтор Республикасининг тузилишида катнашиб, хай'ат а'зоси этиб сайланди, Тошкентда, 1917 год - йил декабрида оттган митингда муксториятни ку'ллаб-кувватлади.
Мухторият тугатилгач, 20-йилларда узбек юртининг мустакиллиги учун кураш вазифасини оз олдига койган «Миллий иттиход» ва «Миллий истиклол» яширин ташкилотларига рахбарлик килди. Адибнинг о'зи ва унинг талайгина сафдошлари «Миллий иттиход» Марказий Коъмитасининг руксати билан Российская федерацияси таркибидаги Туркистон автоном республикаси идораларига ишга кирдилар. Мунавваркори маориф комиссарлигида иш бошкарувчи лавозимида фаолият олиб борди. 1920-йили эса Эски Шахар Маориф бо'лимида, инспектор Лавозимида Ишлайди. Лекин Мунавваркори комиссарликдан майбуран кетказилади. Энди у маорифа халк комиссарлиги косидаги Вакф ишлари бо'лими мудири сифатида фаолият корсатаркан, о'лканинг барча шахарлари ва йирик кишлокларида бо'либ, максфий ташкилот ишини йо'лга койади. Шу боис Бокуда о'тадиган Шарк халклари курултойига Туркистоннинг деярли барча шахарларидан вакиллар боришига эришильди. Боку курултойи 1920-йил 1-сентабрда очилди. Бу курултойда Мунавваркори хай'ат а'зоси сифатида иштирок етган эди.
Мунавваркори ва миллий иттиходчиларнинг орзу-умиди 1924-йили Россиянинг навбатдаги сийосий найранги – «миллий чегараланиш» отказилиши билан барбод болди. Катта сийосий кураш, кучли харбий-иктисодий кучга эга болмаган ташкилот таджрибали, харбий, иктисодий ва сийосий джихатдан устун кучга карши туришга оджиз эди. Bu ojizlik tashkilotni parokandalikka, so'ng o'zo'zidan tarqalishga olib keldi.
Мунавваркори Абдурашидханов мустамлакачиларга карши курашнинг янги воситасини топади. Бунда унга маслакдошлари Саидносир Мирджалилов, Убайдулла Ходжаев, Толибджон Мусабоев и бошкалар фаол йордам берадилар. «Миллий иттиход» таркатилгач, мустамлакачиларнинг фаолиятини хоридж матбуоти оркали фош килишга о'тилади. Бу сохада улар Масковдаги эски танишлардан фойдаланиб, Париджда яшайотган Мустафо Чокаевга махаллий рус ва узбек матбуоти юбориб турадилар, хатто Англия макссус одам юбориб айрим муаммоларни хал этишга мочила. Максфий манба 1925-йил 18-июлда ГПУга куйидагича малумот беради: «Шайх Хованди Тохур даха Раис ко'ча махалласида яшовчи Абдулсамад Абдулвохидов, Максуд Тошмухамедов Англияга одам юбориш учун о'зига то'к одамлардан 2500 сом пул то'плашди, улар Г'ульджадан Умаркорининг келишини пойлашьяпти У келиши билан вакил джо'натилади.
Адибнинг шу йиллардаги хаёти изтироблар ва ларзалар билан то'ла отди. Шоро давлати ва унинг сийосий идораси Мунавваркорига нафакат истиклол йолида, балки халк оммасини ма'рифатли килиш йолида хам ишаш имконини бермади. Uning har bir nafasi hushyor ko'zlarning nazorati ostida kechdi. Куни кеча уни иззат-хурмат килган кишилар йо юкори амалларга эришганларидан кейин, йо ГПУнинг тазийки остида ундан юз о'гира бошладилар. Унга ишлаш имконияти берилмади. Натиджада Мунавваркори Тошкентдан Масковга кетиб, о'ша ерда ишлашни конглига тугади. Шу боис ховли-джойини сотиб, пулнинг бир кисмини рафикасига, яна бир кисмини бир танишига колдириб йолга тушади.
Масковда Турор Рискулов, Назир Торакулов хамда бир туркман йигит йордамида «Шарк халкларини о'рганиш ко'митаси»га кыриб ишлашни ва о'кишни ният килади. Оша пайтда Масковда бо'лган Акмал Икромов унга йордам беришни ва'да килибо, Тошкентга гайтаради. Лекин юртига кайтган алломага хеч ким йордам кулини узатмайди. У 1927-йили муаллимлик билан шугулланади. Yil oxiriga yaqin eski xavf ва гумон билан уни o'qituvchilikdan bo'shatishadi.
Ильмий-адабий мероси. Мунавваркори бир канча дарслик муаллифидир. Унинг «Адиби аввал» (1907), «Адиб ас-соний» (1907), «Усули хисоб», «Тарикси кавм тюрк», «Таджвид» (1911), «Хавоиджи диния», «Тарикси анбийо», «Тарикси исламия» (1912), «Ер юзи» (1916 – 17), 4 кисмдан иборат «Узбекча тил сабоклиги» (Шорасул Зуннун ва Каюм Рамазон билан бирга, 1925–26, 4-кисми мусодара килинган) дарсликлари бир неча марта чоп этилган. 1914 — йили тараккийпарвар узбек шоирларининг ше’рларини джамлаб, «Сабзавор» номи билан нашр етган.
Мунавваркори иджтимой-педагогик фаолият билан бирга бадиий иджод билан хам шуг'улланган. Uning birinchi hikoyasi «Садой Туркистон», газета «Кичкина фелиетон», рукнида чоп етилган бо'либ, «Бизда хамият» деб аталади. У негадира «Мухаррам» Taxallusini Qo'ygan. Шунингдек, унинг «Бизда хамият», «Тугишганлик севгиси», «Девпечак», «Кулликка кандай тушди?» каби хикоялари «О'зи хам тор эди», «Ялковлик йовимиздир», «Хар ким екканини о'рар», «Химматли факир» каби ше'рлари хам матбуотда э'лон килинган.
Оиласи. Мунавваркори или хотираларида ойласи хакида хотини ва бир кизи болганлиги хакида хабар берган. В 1926 году - йили кызы ва невараси бевакт вафот этиб, Узбекистон ССРдан Москвага кетар чог'ида хотинидан айралган. Manbalarda xotini ва qizining ismi tilga olinmagan. Шунингдек, Адиб акаси Муслимсонинг Мухаммад Исмли о'г'лини асраб олгани то'г'рисида хам малумот мавджуд.
О'лими. Муаллимликдан четлатилгач, Мунавваркори ку'лкоп тикиб сотиш билан розг'ор тебратади. Кун кечириш нихоятда циин бо'лгани учун нафакага чикишга харакат килади. Маориф комиссарлигида ва иджтимоий та'минот идораларида оттирган шакслар уни овора-ю сарсон киладилар. 1929 год – сентабрда и нафагага илинади. Ammo uning bir so'm pul olgani noma'lum. 1929 год — 6-ноябрда камокка олинади. Уйида тинтув отказилиб, барча худятлари, китоблари ховлисида йокиб ташланади. Дастлабки уч ой мобайнида отказилган терговда ветчина Мунавваркори, шериклари ветчина озларини айбсиз хисоблаб, со'рок варакасига имзо чекмайдилар. Патроны давлат сийосий бошкармаси шарк бо'лимининг бошлиг'и К. Бельскининг шаксан о'зи ва Агидуллин номли ходими адибга джисмоний тазийк оттказа бошладилар. 18–20 ракамли азобхоналарда конвейера усулида олиб борилган со'роклар, узлатхонада саклашлар, странный инсоний заруратлардан махрум килишлар махбусларнинг иродасини синдириб, со'рок варакасига имзо чекишга майбур килади.
Миллат фидойиси бо'лган бу сиймо нихоятда г'айриинсоний шароитда сакланди. В 1930 году 30 октября бирлашган давлат сийосий бошкармасига (ОГПУ) йозган аризасида: «Хозир каттик бетобман, ойог'им шишиб кетганидан юролмайман, бошкаларнинг йордамига мухтойман. Шу сабабли мени умумий камерага ko'chirisingizni yoki shifoxonaga yotqizishingizni so'rayman», deb murojaat qiladi. Бирок муроджаати джавобсиз колдирилиб, йетти ой нур кормасдан, йолгиз о'зи («одиночка» деган узлатда) сакланиб, 1931 год, 23 апреля отилади.