Ашурали Зохирий

Ashurali Zohiriy (1885, Коканд - 1938, Фергана) был видным джадидским интеллектуалом, учителем, журналистом и лингвистом. Получив образование в медресе Мухаммада Алихона (1897-1914), он овладел несколькими языками и присоединился к джадидскому движению около 1910 года, внеся вклад в образовательные реформы и открыв новометодные школы. Он сыграл ключевую роль в основании Sadoyi Farg'ona , El bayrog'i , Yurt , а позже и Yangi Farg'ona , продвигая просвещение и автономию. Как лингвист, он является автором первого узбекского учебника Imlo (орфография) (1916), соавтором Turkiy xrestomatiya и составил русско-узбекский словарь (1925).

Зохирий также преподавал на первых педагогических курсах в Фергане и участвовал в языковых конгрессах, в том числе в Самаркандском конгрессе по латинизации 1926 года. Обвинённый в национализме и пантюркизме, он был заключён в тюрьму в 1929 году, сослан на Беломорканал, освобождён в 1936 году, но вновь арестован в 1937 году во время сталинских репрессий. Он был расстрелян 28 декабря 1937 года. После обретения Узбекистаном независимости его имя было реабилитировано, а его наследие как реформатора и деятеля культуры чтят различные учреждения и мемориалы.

(1885 — 1938)

Болалиги. Ашурали Зохирий 1885-йили Ко'кон шахри якинидаги Ойим кишлог'ида туг'илган. Отаси Мухаммадзохир ортахол дехкон бо'либ, халол мехнати билан ойла турмушини тебратган. Онаси хакида малумотлар мавджуд эмас. Акаси Ходжибой 1880-йили туг'илган.

Малумоти. Ашуралы Зохирийнинг дастлабки талими кишлок мактабидан бошланган. Мактаб талимидан со'нг Кукон шахридаги «Мухаммед Аликсон» медресе 1897 – 1914 – йиллари тахсил олган. В медресе диний бильмлар, тарикс, мумтоз адабийотни о'киш, органиш билан бирга оз даврининг янгиликларидан хабардор бо'либ борган. Ilmga bo'lgan qiziqish, zehnining o'tkirligi bilan madrasa tahsili davomida arab, fors, ozarboyjon, rus va tatar tillarini puxta egallagan.

Фаолияти. У 1910 год — йилдан джадидчилик харакатига кошилган. Джадидлнинг ислохотчилик ишларида иштирок эта бошлаган. Фергана водийсида вуджудга келган джадидларнинг «Тараккийпарварлар» джамиатини тузишда иштирок етди. Ушбу джамият Туркистон тараккийоти йолида йошларнинг талим-тарбияси ва халкнинг ма'нави сийосий билимларини оширишга ​​асосий е'тиборини каратган. Фергана джадид зиёлилари билан бирга янги усул мактаблари очиб муаллимлик килди. Туркистон джадидлари билан алока бог'лаб ислохотчилик харакатларининг мухим масалалари атрофида бир максад йолида оз фаолиятини олиб борди.

В 1907–1917 годах давомида Кукон шахридаги 2-рус-тузем мактабида узбек тили ва адабийотидан дарс берган.

Ашуралы Зохирий оз билим ва таджрибаларини бойитиш максадида Россия империясидаги татар мусульманри яшайдиган Оренбург, Козон, Уфа шахарларида болган. Ушбу сафар оркали Ашурали Зохирий Фаргана хонларининг тариксини яратиш хамда Туркистон тариксида Фаргана туркийларини мавкейини аниклаш ва мактабларда о'кувчилар учун кулай талим бериш усулларини о'рганган. В 1912 году сафар йо'лдоши Юнушжон ходжи Огалиев билан бирга татар ма'рифатпарвари Заки Валидий То'г'он кишлог'игача борадилар. U bilan tanishadilar. Заки Валидий Россия империсин топшириг'и билан «археология джамияти» а'золари таркибида Туркистонга келиб, 3 ой давомида Ко'конда бо'лади. Ана шу даврда у Ашурали Зохирийнинг уйида яшайди.

Ашуралы Зохирий 1912 – 1917-йиллари «Ойим» кишлог'идаги «Ипак-кредит товарари» жамиатининг вакили бо'либ иш олиб борган. 1918–1919 гг. — Кокондаги кооператив уюшма ходими боълиб фаолият юритган. Bu uning tadbirkorlik faoliyatini ham olib borganligidan dalolat beradi.

U muallimlik ishlari bilan birga milliy matbuotda ham o'z faoliyatini olib borgan. Ко'конда джадид тараккийпарварларидан болган Обиджон Махмудов мухаррирлигида 1914 г. - год 3-апрелидан нашр этила бошлаган Газетасида «Садойи Фергана» 1915 г. - йилга кадар адабий ходим вазифасида ишлаган.

Туркистон муксторияти ташкил этилиши даврида унинг мухим ишларидан бири тарикши олим Болат Солиев билан бирга «Эль байроги» газетасини ташкил килган. 1917 год, 8 сентября, чоп етилган ушбу газетада оз даврнинг мухим вокеалари йоритиб борилган. Gazetaning shiorida «Yashasun Turkiston muxtoriyati» so'zlari bor bo'lib, asosiy maqolalar muxtoriyatga oid masalalarga qaratilgan. Ушбу газетада асосан муксториятнинг г'ойалари таргиб килинган. Мухториятга баг'ишланган Абдулхамд Чолпоннинг «Озод турк байроги» ше'ри хам ушбу газетада нашр етилган. Бирок газетанинг 20 та сонигина нашдан чикиб то'хтатилган.

Шунингдек, Ашурали Зохири Ко'конда 1917-йил 1-июндан нашр этилган «Юрт» журнали ношир ва мухаррири хам бо'лган. Ушбу журнал Туркистон муксториятининг г'ойаларини таргиб килган. Шиори хам сюнга монанд «Яшасун муксториятли халк джумхурияти!» Эди. Bu Jurnal Technik Jihatdan o'z Davridagi Eng ko'rkam Jurnal Hisoblangan. Шунингдек, в 1918–1919 годах - йиллари Ко'кондан миллий ишлар комиссари Ахмад Девишевнинг мухаррирлигида нашр етилган «Халк газетаси»нинг бо'лим мудири бо'либ фаолият олиб борган. В газете янги имло масаласини илгари суриб о'зининг танкиди фикрларини байон килган.

Совет хокимиятининг мафкураси кучаиб борайотган йилларда унинг журналист-фаолиати Фарганада нашр етилган фирка кумитанинг 1921 г. - йилдан чика бошланган «Мехнат байроги» газетасида давом етди. 1922 – 1923 – йиллари эса «Мехнат байроги» о'рнига нашр етилган «Фергана» газетасида тексник мухаррир ва бошка вазифаларда фаолият юритди. Ушбу газета 1923-йылдан «Янги Фаргана» номи билан чоп этилган. Ашуралы Зохирий газета 1923 – 1929 – йиллари адабий ходим сифатида иш олиб борди.

У Коккон Шахрида 1917 г. сентабр ойида очилган биринчи дорилмуалллимин – о'китувчилар тайёрлаш курсининг ташкилотчиларидан бири хисобланади. Ушбу дорилмуаллимин негизида очилган Ферганская область талим-тарбия техникумида 1921 – 1922 хамда 1926-йиллари о'китувчилик килди.

O'z davrining taniqli tilshunosi sifatida Tokentda 1921-йыл январ ойда отказилган «Til-imlo quriltoyi», лотин алифбосини кабул килишга баг'ишланган 1926-йил Самаркандда отказилган анджуманда оз марузалари билан иштирок этган.

Ильмий-адабий мероси. Ашуралы Зохирий Тарикс, адабийот, для сохаларидаги qator maqolalar, дарслик ва асарлар муаллифидир. Хусусан, у рус-тузем мактаби о'китувчиси Серикбой Огоев билан хамкорликда бошланг'ич синф о'кувчилари учун «Тюркская хрестоматия йоксуд терма китоб» (Ко'кон, Шумаковская типографияси, 1912) дарслигини яратди. Узбек тилида биринчи боълиб «Имло» дарслигини йозди. Бу китоб Кокондаги «Гайрат» кутубхонасида нашарга тайёрланиб 1916-йили Козонда нашр этильди. Абдурауф Фитрат «Сарф» китобини со'збошисида узбек адабий тайлининг конун-койдалари, тараккиет йо'налишлари хакида то'хталар экан Ашурали Зохирий ва унинг Имло китобига ур'у бериб: «... Бу йо'лда биринчи кадамни ку'конлик Ашурали Зохирий отди. «Имло» битикчасини йозиб чикарди», деб йозади. Адабийотшунос ва хаттот сифатида 1917 г. - йили Алишер Навоининг «Мухокамат ул-лугатайн» асарини 1916 г. - йили хуснихатда ко'чириб Ко'кондаги Вайнер матбаасида 1917 г. - йили нашр еттирган. Асарнинг кириш кисмида муаллиф Алишер Навои хакида малумот бериб отган. Адиб 1925-йили о'зининг икки томлик «Руща-озбекча луг'ат»ини чикаради. Ушбу асарда руша со'злар кирилл алифбосида, узбекча со'злари эса араб алифбосига асосланган эски узбек йозувида корсатилган. У Чолпон билан биргаликда 1926-йили «Адабиет парчалари» дарслигини тузиб нашр еттирди. Мазкур дарсликда мумтоз адабийот намояндаларининг тарджимайи холлари, «Боболар со'зи» рукни остида узбек халк маколларидан мисоллар кельтиради. Талабалар учун молджалланган бу дарслик маймуа илк дарслик колланмалардан Эди.

Шунингдек, газеты «Садой Туркистон», «Садой Фергана», «Эль байроги», «Фергана», «Янги Фергана», газетари «Ойна», «Юрта», журнал «Маколалар чоп еттирган».

Оиласи. Ашуралы Зохирийга оид со'рог' гог'оз (анкета)ларида ойвали, турмуш о'ртог'и Малика, икки о'г'ил ва бир кизи болганлиги кайд етилган. У ойласи билан Ко'кон шахар «Ходжанд» ко'часи 478-уйда истикомат килган. Цизи Мохира 1915-йили туг'илган. О'смирлик чог'идайок вафот етган. О'г'иллари Дарксон 1926-йили туг'илган. В Андижанской области яшаб аэропорта фаолият корсатган. Кичик о'гли Наджиб в 1928 году - йили туг'илган. «Ойим» кишлогида истикомат килган. Тиббийот сохасида хизмат килган. Ашурали Зохирийнинг авлодларидан Наджиб Ашуралиевич Зохировнинг кызы Максудахсон Ко'кон шахар «Гиштли» махалла фукаролар йиг'ини «Ходжанд» ко'часи 225-уйда истикомат килади.

О'лими. Ашуралы Зохирий «миллатчилик»да айбланиб «Миллий иттиход» ва «Ботир гапчилар» ташкилоти а'зоси сифатида 1929-йыл ноябрида хибсга олиниб, Фергана турмасида сакланган. «Ботир гапчилар» ташкилоти а'зоси сифатида 15 нафар фарганалик йошлар айбдорликка тортильди. Уларга дастлаб отув хукми чикарилган. В 1931 году отув хукми 10 лет джамлокка сургун билан альмаштирилган. Универ «Беломор» — каналы курилишига сургун килинган. 1936-йили озод етилгач юртига кайтиб муаллимлик касби билан машгуль болган. 1937 год, 5 сентября, иккинчи бор уни камокка олинади. Энди унга аввалги айбларига ко'шимча равишда «пантюркист», «Миллий иттиход» ташкилоти а'зоси айбларини ко'йилади. УО'зССР Жиноят Кодекссининг 66, 67-моддалари билан айбланган. 1937 г. 4-декабрида IIXK кошидаги «Учлик» Ашурали Зохирийга нисбатан отув хукмини чикарган. Ушбу хукм 1937 года выпуска 28-декабрида иджро этилган.

Узбекистон мустакилликка эришгач, Ашуралы Зохирий номи кайта тикланди. Дастлаб 1991 г. – апрель ойида Ко'кон педагогика билим юртига Ашуралы Зохирий номи берилди. Bilim yurtining xovlisiga uning byusti o'rnatildi. Узбекистон Республикасининг Президенти Ш. Мирзиёвен 2021 года, 28 сентября Ферганской области сайловчилари билан учрашувида со'злаган нуткида Ашуралы Зохирий номини абадийлаштириш масаласини илгари сурилди. Если вы хотите, чтобы вы знали, как организовать поездку и сделать это в Каратилгане. Ко'кон шахридаги «Ко'кон буюк алломалар музеи» да адибнинг сакланайотган асарлари тадкик килиш ишлари амальга оширилмокда. Музей коргазма залиги бир катор асарларидан намуналар койилган.