Махмудходжа Бехбуди
Махмудходжа Бехбудий (1875, Самарканд — 1919, Карши) был ведущим реформатором, педагогом, драматургом и журналистом движения джадидов. Оставшись рано сиротой, он учился у своего дяди и стал муфтием. Он открыл школы джадидов, публичную библиотеку ( Кироатханайи Бехбудийа ) и активно продвигал образование и просвещение. В 1913 году он основал газету «Самарканд» и влиятельный журнал «Ойина» , публикуя статьи о национальных правах, истории и языке. Как драматург он написал «Падаркуш» (1913), первую узбекскую драму, которая заложила основу национального театра. Будучи политическим активистом, он поддержал Туркестанскую автономию 1917 года и выступил против большевистской колониальной политики. В 1919 году он был схвачен советскими агентами и казнен недалеко от Карши. Его наследие как мученика за свободу и образование вдохновляло последующие поколения.
(1875 — 1919)
Болалиги. 1875 г., 19 января, Самарканд, якинидаги Бакшитепа кишлогида тугилган. Отаси Бехбудходжа Солихсоджа огли Ахмад Ясавийнинг авлодларидан боиб, имом-хатиблик билан шугулланиб келган. Онаси (исми нома'лум) 1893 г. - йили, отаси 1894 г. - йили вафот етган.
Малумоти. Махмудходжа тогаси кози Мухаммад Сиддик тарбияси ва карамогада осиб вояга йетган. Кичик тогаси Мулла Одилдан арабский тили грамматикасини органган. Медресе Бухаро моддий киинчиликлар сабаб окишни нихойасига етказолмаган.
Фаолияти. Самаркандга кайтиб, Мухаммад Сиддик козихонасида мирзолик кила бошлаган. Козиликдан муфтий дараджасигача котарилган.
1899 – 1900 – йиллари Махмудходжа Бехбудий хадж зиёратига борган. Ватанига кайтган Махмудчоджа Бехбудий тариксимизнинг таназзул боскичлари, сабабларини тафтиш килган, бу масалалар борасида маслакдошлари Бако Ходжи, Хокандбой Абдуксолик о'гли, Бадриддин сингари дуньокараши кэн инсонлар билан мунозаралар отказган. 1903 — йили аллома ташаббуси билан шогирдлари Сиддики Айзи Халвои, Абдукодир Шакурий Раджабамин кишлогида, Ходжи Муин Ходжа Нисбатдор махалласида джадид мактабларини очганлар.
Бехбудий 1908-йили «Кироацонаи Бехбудия» (кейнчалик «Бехбудия» номи билан машхур болган) кутубхонасини очган. Ушбу кутубхона икки навбатда – соат 9 дан 17 гача ва соат 18 дан 24 гача ишлаб, 60 дан 110 гача боулган китобхонларга хизмат корсатган. Бехбудий «Самаркандская кутубхона исламияси» маколасида кутубхонада 600 та китоб ва рисола, газета ва журнал эса ундан хам ко`п боулганини йозган.
1914 - йилги сайохати давомида Кавказ, Крым, Турция, Миср, Юнонистон, Булгористон, Австрия ва Германиянинг турли шахарларида боълиб, у ерлардан о`з кутубхонаси учун иуда ко`п китоб ва рисолалар олиб кельган.
Махмудходжа Бехбудий 1913-йилдан матбуот ишларини йолга коъяган ва шу йилнинг апрелидан «Самарканд» газети хамда август ойидан «Ойна» журналы чика бошлаган. Газета «Самарканд» узбек ва точик тилларида, хафтада икки марта, дастлаб икки, соинг торт сахифада чоп етилган. 17 сентября 1913 года газета «45-сони чиккан боълиб, бир томондан, мустамлакачилар сенсураси, иккинчи томондан, етарли маблагъ боулмагани сабаб тохтатилган».
«Ойина» хафталик журнал боълиб, узбек ва точик тилидаги маколалар бериб борилган. Uning obunachilari nafaqat Turkiston, balki Kavkaz, Татаристон, Эрон, Афганистон, Хиндистон ва Туркиада хам бор Эдилар. 1915 — йилгача нашр килинган журналда Туркистон ахолисининг хак-хукуки, тариси, тиль-адабийот масалаларига багишланган гоят мухим маколалар, бахслар бериб борилган. Ayniqsa, til masalasi muharrirning hamisha diqqat markazida turgan. Mahmudxo'ja Behbudiy millat taraqqiysi учун бир неча тильни билишликни шарт деб хисоблаган.
Махмуджоджа Бехбудий миллат зиёлиларидан Абдурауф Фитрат, Сиддики, Ходжи Муин, Акобир Шомансур, Мухаммад Саид, Саидризо Ализода, Саидахмад Васлий, Тавалло, Садриддин Айний, Хаким Буксорий, Ниёзи Раджабзоданинг маколалари ва шерларини «Ойина» сахифаларида отбивная этиб борган. Нашр йош каламкашлар, болгуси адиб ва марифатпарварлар учун таджриба майдони вазифасини хам отагани малум.
«Ойина» журналы тахририятининг фаолияти мустамлакачилар томонидан доимий назоратда боулган. Узбекистон Миллий архивида Туркистон харбий округининг штаб бошлиги имзоси билан Самаркандская область харбий губернаторига 1914-йил 19-август куни 100-хат юборилган боълиб, унда биринчи яхон уруши даврида «махаллий матбуотда» Россия манфаатига зид маколалар пайдо боълиши мумкинлиги боис» Туркистон харбий сензураси Самарканддаги нашиларни назорат гилиб туришни штабс-капитан Отаевга топширган. «Ойина» журнали то'г'рилама-кораламасидан ко'чирма журнал босмадан чикисига икки кун колгунча сенсурага юборилиши бош мухаррир зиммасига юклатилган. Mahmudxo'ja Behbudiy harbiy okrugga chaqirtirilib, ushbu «o'ta maxfiy xat» остига «o'qidim ва ma'lumot uchun qabul qildim», дейа имзо чектирилган. Шу билан бирга, генерал-губернатор Туркистона нашири «Туркистон вилаятининг газети» да миллий журналда чоп етилган фикрларга карши чикишлар ко`пайтирилган. «Ойина» бош мухаррири это уларга муносиб джавоб бериб борган. Ammo jurnal faoliyatini cheklash uchun olib borilgan uzluksiz harakatlar o'z samarasini bergan va 1915-yilga kelib jurnal faoliyati Butunlay toʻxtatilgan.
Behbudiy jamiyat hayotidagi illatlar, nuqsonlar ва ilmsizlikni sahnada koʻrsatish orqali xalqni taraqqiyparvarlikka da'vat etish maqsadida 1914-yili milliy teatrga asos solgan. Театр сахнасида иджро этиш учун «Падаркуш» драмасини йозган. Китоб джилдига «Бородино жанги ва Россиянинг француз боскинидан халос бо`лишининг юбилеев санасига багишланади» деган йозув билан Тифлис сензурасидан руксат ольгач, 1913-йили уни чоп эттирган. Муаллиф «Миллий фохеа» деб атаган, 3 парда 4 манзарали бу драма хаджман ишам, мазмунан нихоятда содда ва тушунарли боълиб, окимаган боланинг бузук йулларга кириб, оз отасининг олдиргани, нодонлик ва джахолат хакида Эди. Дастлаб «Падаркуш» 1914 г. 15 января Самаркандда, 1914 г. 27 февраля Тошкентда сахнага койылган. Абдулла Авлонийнинг «Турон» гурухи Колизейда (хозирги савдо бирджаси биноси) оз фаолиятини мана шу «Падаркуш» билан бошлаган эди. Гурухи «Турона» 1914–1916 гг. — йиллари бу спектакль билан бутун Фергана водийсини айланиб чиккан. Ушбу сахна асари Туркистонни джунбушга келтирган киргинбарот йилларда хам сахнадан тушмайди. Но бир томондан миллатни маърифат ва тараккиёт сари ундаган болса, иккинчи томондан росмана узбек театр ва драмачилигининг майдонга келиши хамда тараккийотига хизмат килган.
Февральда 1917 года Россия марказидан юз берган кескин узгаришлар, хусусан, император Николай II такстдан агдарилиб, Муваккат хукумат тузилгани шаротида митрополия сиесатчиларини бирлаштирган партийный хокимият учун курашга киришганлар. Туркистон джадидлари ушбу тариксий лахзаларни хуррият шабадалари сифатида кабул килганлар. Махмудходжа Бехбудий хам йенг шимариб, ишга киришган. "Худойи таоло бизга хуррият берди. Диний ва миллий ислохот ва тараккийимиз учун харакат ва сай` этмокга йоул очикдур" деб, бу джарайонлардан унумли фойдаланиш зарурлигини такидлаган ва бирлашиб харакат килишга дават етган.
1917-й мартда Тошкентда Туркистон мусулмонлари курултойи отказилиб, Туркистон мусулмонлари шороси миллий маркази сайланган. Унга минтаканинг хамма болакларидан вакиллар, джумладан, Махмудходжа Бехбудий, Убайдуллаксоджа Асадуллаксоджаев, Носирхон Тора, Мухаммад Тинишбоев, Ороз Сардор хам киритилганлар.
1917 год 16 – 23 апреля Тошкентда боълиб отган Туркистон мусульманларинг 150 вакили иштирок етган курултойда Махмудходжа Бехбудий нутк созлаб, миллатни озаро иштилофлардан воз кечиш, буюк максад йолида бирлашиш, иттифок болишга чакирган. «Ixtilofimiz sababli mustamlakot qoidasi ila bizni idora eturlar», деб очик айтган.
1917-йыл ёзида Россия оз муаммолари билан овора бо`либ турган даврда Махмудходжа Бехбудий Туркистон халклари келажагини о`йлаб, «Биз истаймизки, бутун Русия мусулмонлари муксторият усули юзасидан тирикчилик килсунлар... Туркистон musulmonlari Bundagi rusiy, yahudiy va boshqalar qo`shilgan Holda... Turkiston hukumati ta'sis etsak, o'zimizni majlisi mushovaratimiz (парламентаризм) bo'lsun”, deb yangi takliflar bergan.
Но taklifga birinchi boʻlib chorizmdan qolgan «burjuachilar» emas, «morozovchilar», ya'ni bo'lg'usi большевиклар карши чикканлар. Улар Махмуджоджа Бехбудийнинг адолатли йондашувларидан хато топа олмаганлар. Biroq uning takliflarini «shoshqaloqlarcha» berilgan, deya e'tiroz bildirganlar. Шунингдек, озларининг хар джихатдан устунликларини корсатиб, «Мусульмонлар озларини бошкаришда хали руслардан кооп органишлари керак. сийосий гурух талабларини йоклайдиган кишилар бо`лса, шахарда ишлар якши кетади Бундай гурухлар русларда ко`п болади, мусульмонларда эса бо`лмайди... Фикримища, агар мусулмонлар ва махаллий яхудийлар сайловчиларнинг ярмини. Юбориб, Иккинчи qismini mahalliy bo`lmaganlarga qo`yib bersalar, ish ravnaqi uchun foyda va haqqoniylik buzilmagan bo`ladi”, deb xulosa yasaydilar.
1917 г., октябрь хокимиятни толик эгаллаган большевиклар йенг шимариб мустамлакачилик сиесатини кучайтиришга киришганлар. Миллат ойдинлари янги хукуматдан муксторият талаб кила бошлаганлар. 1917 г., 26 ноября куни Кокон шахрида олка мусульманрининг фавкулодда IV курултойи чакирилган ва Туркистон муксторияти ташкил этилгани элон килинган. Янги Туркистон асосхиларидан бири Махмудходжа Бехбудий боълиб, миллат фидоисининг озодликка боулган интилиши, уни интикиб кутгани Газета «Хуррият», 1917 год, 22 декабря, сонидаги «Туркистон муксторияти» сарлавхали маколасидаги quyidagi fikrlaridan bilib olishimiz mumkin: "27-ноябрда Хо'канда Туркистон муксторияти Умумий мусульмон сездида элон килинди. Муборак ва ксайрли болсун! Камина хам маджлисда болганим учун ифтиксор этаман. Яшасун, Туркистон муксторияти! ...Шуни билмок керакки, бутун Туркистон халки иттифок етса, кон токилмас. Йер ва амлок хам таксим болмай колур. Дин хам ривой топур. Минг карра доду бедодлик икстилоф этмок учун иттифок этганмиз ва ихтилофимиз сабаби ила бадбакстликга дукор боулрмиз. Бутун Туркистон иттифок етса, 15 миллионов бир кувват уммонга келурк, шунга йер титрайдур. Агар со`зумни фахмлата олган больсам, о`зимни бакстли хисоблардим”.
Туркистондаги мустамлакаларидан махрум боълишни истамаган большевиклар Мухториятга карши чикканлар ва 1918 года, февральда, унинг маркази – Кокон шахрига худжум уюштирганлар. Шахар конга ботирилган. Мустакил давлат тузишга харакат килган хукумат бор-йогъи 72 кун яшаган.
Махмудходжа Бехбудий Кокондаги вокеалардан тушкунликка тушмаган, миллат манфаати йолида хизмат килишда давом этиб, сонгги нафасигача озодлик учун курашган. У айрим юртдошлари сингари «кызыл» боскынчилар сафига кошилган эмас, балки 1917-йылдаёк большевикларга карши тузилган, яширин фаолият олиб борган «Иттиходи тараккий» джамятига кирган. Джамият оз фаолиятини ташкиллатиришда Туркиадаги «Иттиход ва тараккий» ташкилотидан йордам со'райди ва икки марта макссус вакилларини Туркияга юборади. Боеприпасы хар иккала вакилик хам максадига Эриша Олмаган. Биринчи вакиллар Садирхон ва Саидносир Мирджалиловлар, 1918 г., Стамбулга органларида, Йош турклар хукумати магълубиятга учраган ва ташкилот азолари муходжирликка кетган эди. Шунинг учун улар бельгиланган кишилар билан учраша олмай Тошкентга кайтганлар.
Иккинчи хайатнинг бориши 1919-йили реджалаштирилган боълиб, унинг таркибига Тошкентдан Убайдуллаксоджа Асадуллаксоджаев ва Саидносир Мирджалилов, Самарканддан Махмудходжа Бехбудий, Мардонкул ва Мухаммадкул кирган Эдилар. Уларнинг Туркистондан чикиб кетишларидан совет хокимиятининг Фавкулодда комиссии (ЧК) – maxsus xizmati xodimlari xabar topganlar. Ушбу шаротида Убайдуллаксоджа Асадуллаксоджаев Москва, Саидносир Мирджалилов Тифлисда яширинишга майбур боулганлар.
Ильмий-адабий мероси. Бехбудий умри давомида «Туркистон вилаятининг газет», «Туджор», «Самарканд» газетари ва «Ойна» журнал юзлаб маколалар йозган. Уларда миллат ва ватан, джамият ва ашлок хакидаги карашларини ивода етган. «Рисолаи асбоби савод» (1904), «Рисолаи югрофияи умроний» (1905), «Рисолаи югрофиёйи русий» (1905), «Китобат ул-атфол» (1908), «Амалийоти ислам» (1908), «Тарикси ислам» (1909). каби дарслик ва кулланмалар муаллифи хамдир.
Оиласи: Торт огли ва бир кызы боулган. Махмудходжа Бехбудий о'лдирилгач, болаларига Кози Хайдарбек, Акобир ва Абдувохид афандилар васийлик килганлар. Махмудходжа Бехбудийнинг тонгиш огли Масудсон 1897-йили тугилган. Максудхон (1910–1931) география илмига иктидорли ва кобилиятли боълиб, эрта вафот етган. 1914 — йили тугилган огли Матлубксон урушда бедарак йоколган. Цизи Парвин (Сурайё) 82 года 1984 года — йылда вафот этган. 1919-йили тугъилган оъгли Шавкат 1990-йили вафот этган.
Олими. 1919 — йили Фавкулодда комиссия айгоокчилари йордамида Шахрисабз беклигида кольга олинган. Орадан таксминан икки ой отгач, Каршига кельтириб зиндонга ташланган. Бир неча кундан со`нг Карши беги Тог`айбекнинг байруги билан йордамчиси Нуриддинксо`джа Огалик Ахмадхо`джа о`гли томонидан зиндон якинидаги “подшолик чорбоги”да о`лдирилган.
Mahmudxo'ja Behbudiyning qatl qilingani Samarqandda bir yildan keyin ma'lum bo'lgn. Абдурауф Фитрат, Абдулхамид Чолпон, Садриддин Айний ва бошка шойрлар унга атаб марсиялар йозганлар.
Кейнчалик Махмудчоджа Бехбудийнинг Самаркандда фаолият юритайотган шогирдлари, сафдош ва маслакдошлари унинг кабрини излаб топиш, котилларни аниклаш харакатига тушганлар. Улар «Самаркандская комиссияси»сини тузиб, Каршига келганларида, бу пайтда ушр-солик назорати идорасининг бошлиги боълиб олган Нуриддин Огалик уларнинг фаолиятига йол коймаган. Карши шахридаги хукумат азолари эса унинг хохиш-иродасига карши чиколмаганлар.
Амирлик даврида юкори мансабда ишлаган Нуриддин Огаликнинг совет хукуматида хам оз мавкеини саклаб колишининг сабаби большевиклар билан хамкорликда Махмудходжа Бехбудийни йок килибо юборгани билан богликлигини хеч ким инкор этолмайди, альбатта.
Патроны 1923-го года кузида BXSR хукумати тафтиш комиссии Каршинской области солик идораси фаолиятини текширувдан отказган. Комиссия Нуриддина Огалик хамда унинг сафдошлари катта конунбузарлик ва джиноятга гоул урганларини аниклаган. Чунончи Нуриддин Огалик хукуматнинг 42 мин пуд бугдойи ва 20 мин олтин куймасини талон-тарой килганликда, мехнаткашларнинг 1000–2000 тасини ярим оч, ярим то'к холатда оз ерларида илатганликда айбланган. Бундан ташкари, буюк мутафаккир Махмудходжа Бехбудий хаётига зомин боулгани билан боглик джинояти хам кошилиб, суд Нуриддин Огаликни отишга карор килган. Хукм 1923 г. 19 сентября Регистон майдонида 5000 ахоли иштирокида амальга оширилган. «Бухаро аксбори» газетасида «Бехбудий ва рафикларининг олдирилилишига сабаб боулгон фукаро хукуматининг молига ксиёнат килган мазкур Огалик 19 сентября (1923-йил) одил хукуматимиз томонидан отилди, демак, Бехбудий ва рафиларининг о'члари олинди», деб хабар берилган.
Буксоро хукумати Каршинского вилояти иджроко'ми раиси Джора Зокирий хамда Каршинский вилоят фирко'ми Назаров зиммасига Махмудходжа Бехбудий кабрини кидириб топиб, унинг хайкалини о'рнатиш вазифасини юклаган. Лекин бу мутасадди шакслар озларига юкланган вазифани уддалай олмаганлар. Газета «Озод Бухаро» 1923 г., 19 октября 1923 г., сонида «Туркистоннинг машхур джамоат хододимларидан Бехбудийнинг имини умрбод (абадий) колдирмок учун Буксоро Республикиси курултойи Каршинской вилайи Бехбудий вилояти деб исламамакка Карор Берди», Деб Хабар Берилган.
Каршинская область 1937 — йылга кадар Бехбудийская область деб аталган боълиб, шу йили бошланган катагъонлар окибатида вилоятдан аллома номи олиб ташланган