Абдурауф Фитрат


Абдурауф Фитрат был одним из лидеров движения джадидов в Узбекистане. Он был писателем, поэтом и реформатором, посвятившим свою жизнь образованию, культуре и пробуждению национального самосознания. Фитрат считал, что знания и просвещение — ключи к свободе и прогрессу.

(1886 — 1938)

Болалиги. 1886 г. — йили Буксоро шахрида савдогар Абдурахимбой оиласида тугилган. Отаси савдо ишлари билан Туркия, Эрон, Кошгарга тез-тез бориб турган. Онасининг исми Бибиджон (толик исми Настарин Биби) боиб, таксминан 1866 г. - йили тугилган. Оилада Абдурауфдан ташкари яна икки фарзанд – укаси Абдурахмон ва синглиси Махбуба боулган. Махбуба шерлар йозиб турган. Абдурахмон Эса 1910-йиллари Когон босмахонасида харф терувчи боълиб ишлаган.

Малумоти. Дастлаб эски мактабда, так медресе Мир Араб окиган. «Тарбияи атфол» джамиатининг моддий ва манави кулаб-кувватлаши билан 1909 – 1913 гг. – йиллари Стамбулда тахсил олган.

Стамбул дорульфунида тахсил олайотган Абдурауф Фитрат ва унинг сафдошлари Турцияда окиетган ватандош о'кувчи-талабаларга хам иктисодий, хам ма'нави йордам корсатиш, Буксоро ва Туркистондан талабалар келишини копайтириш ва мунтазамлашттириш максадида джамият тузган ва унинг Низомномасини ишлаб чиккан. Бу худжат 1909-йили Стамбулнинг Вазирхон ко'часида джойлашган «Утреня» типографиясида нашр килинган.

Фитрат Туркиада чикадиган «Хикмат», «Таруфи мусульманин», Мехмет Акиф мухаррирлигидаги «Сирот уль-мустаким» («Тогри йол») каби газета ва журналларини Буксорога джонатиб турган.

Фаолияти. Бухарога кайтгач, 1912–1916 — йиллари Буксоро, Карши шахарларида джадид мактаблари очиш ва муаллимлик килиш билан шугулланган Фитрат 1917 — йилдан Йош буксороликлар фиркасининг мафкурачиси ва гойави рахбарларидан бирига айланган. Бирок Буксоро амири Олимхон тазиики оларок шу илнинг апрел ойи орталарида джадидлар Буксородан чикиб кетишга майбур болганлар. Фитрат Самаркандга кочиб бориб, «Хуррият» газетасига мухаррирлик килган (1917 – 1918). Айрим маълумотларга караганда, Фитрат шу йиллари «Иттиходи тараккий» ташкилоти Эски Буксоро болимининг раиси хам боулган.

1918 год Мартда Туркистон халк комиссарлари Кенгаши Раиси Ф. Колесовнинг Буксоро амирлигига боскини Даврида Абдурауф Фитрат, Файзулла Ходжаев бощилигидаги джадидларнинг боскинчилар томонда турганидан гаазабланган амир Олимхон иккинчи бор уларни джисмонан йок килишга киришган. Натиджада жадидлар Тошкентга кочиб отганлар. Фитрат 1918–1919 — йиллари Хадрадаги мактабда дарс берган. 1919–1920 — йиллари эса афганистаннинг Тошкентдаги эльчиконасида таржимонлик вазифасида расмий хизматда боулган.

Фитратнинг Тошкентдаги асосий хизматларидан бири «Чигъатой гурунги»ни йолга койганлигидир. 1919–1921 гг. — йиллари фаолият корсатган ушбу мадание-марифий ва илмий-адабий тузилма туркий халклар маданияти, санъати, адабийоти, тариши, тили ва имлоси каби сохаларни джиддий органишга киришган. Унинг «Тил ва имло тодаси», «Адабиёт тодаси», «Санат ва театр тодаси» ва бошка болимлари булган. «Тиль ва имло тодаси»га дастлаб Чолпон, сонгра Эльбек рахбарлик килган. «Чигатой гурунги» фаолиятида Фитратдан ташкари Каюм Рамазон, Чолпон, Эльбек, Гози Олим Юнусов, Маннон Уйгур, Ашурали Зохирий, Шокирджон Рахимий, Шорасул Зуннун, Акмаль Икромов кабилар мухим орин тутганлар.

«Чигъатой гурунги» томонидан 1919 года — йили араб алифбосини исло килган холда янги алифбо яратилган. 1921 год января Тошкентда бевосита «Чигатой гурунги» ташкилотчилигида Тил ва имло курултойи боълиб отган.

«Чигъатой гурунги» миллий тарихни оорганишга хам алохида этибор каратиб, ишни ахоли колида сакланайотган нодир манбаларни йигишдан бошлаган. 1919-йили Туркистон АССР ва Туркистон о'лкаси Мусульмон бюро «Миллий мадании меросни топлаш ва органиш хакида» Карор кабуль килган ва бу ишни амальга ошириш учун Абдурауф Фитрат, Назир Торакулов ва Лазиз Азиззодадан иборат хайат тузилган. Гурунг азоларидан Полат Солиев, Октам ва Абдурауф Фитрат Фаргана водиси, Буксоро ва Самаркандга илмий сафарлар уюштириб, Буксородан Алишер Навоиннинг «Тарикси мулуки аджам» Асари коълёзмаси, Амир Темурдан бошлаб, Захриддин Мухаммад Бобурнинг набираси Акбаршохга кадар отган темурийлар суратларини топиб, Тошкентга олиб келганлар.

Фитратнинг Буксоро Республикасида Маориф нозири боълиб ишлаган даврида унинг талаби асосида чоп етилган Сайид Мухаммад Носирнинг «Тадкикоти арки Буксоро» («Бухаро арки тарихи», 1921), Садриддин Айнийнинг «Бухаро инкилоби тарихи учун материаллар» (1926) ва Полат Солиевнинг «Орта Осийо тарикси» (1926) каби асарлар «Чигатой гурунги» дастури асосида реджалаштирилган эди.

Миллий озликни англаш йолида тузилган мазкур гурунг фаолияти 1921 год 10 января Туркистонская АССР Маориф халк комиссарлиги томонидан тохтатилган. Keyinchalik Fitrat ва единение шогирдлари камокка олингах, уларга qo'yilgan eng катта айблардан бири ушбу гурунгда катнашганликлари боулган.

BXSR ташкил топгандан со'нг Фитрат Бухарога кельган ва 1921-йили Маориф халк нозири, 1922-йили Ташки ишлар халк нозири, Халк ходжалиги кенгаши раиси, Бутун Буксоро марказий иджройя гомитаси ва Халк нозирлар шороси изюм оринбосари ва бошка масул лавозимларда хизмат килган.

1923 г. 12-июнда «Бухаро масаласига доир» кабуль килинган карорни амальга ошириш учун Буксорога келган РКП(б) МК котиби Я.Э. Rudzutakning talabi bilan Fitrat Maorif xalq noziri lavozimidan olib tashlanib, Buxorodan badarg'a qilingan. Абдурауф Фитратга махаллий миллатга алокадор боулганлигидан ташкари, «маориф ишлари билан шугулланиш о'рнига тош йул куриш билан шугулланганлик», мансабини суисте'мол килганлик, порахсо'рлик» айблари коилган. биргаликда Отаулла Ходжаев, Саттор Ходжаев, Муинджон Аминов, Кори Ёлдош Полатов, Абдурахим Юсуфзода, Ходжи Хамро Ёлдошев, Наим Ёкубзода, Мухторджон Саиджонов, Музахар Максум (Музахар Бурханов) каби арбоблар хам Ишдан Олинган.

Фитрат 1923–1926 — йиллари Москва Бориб, Шаркшунослик институт фаолият корсатган ва 1926 — йили унга профессорлик унвони берилган. 1927 – 1937 – йиллари Самарканд ва Тошкентда яшаб, илмий фаолият билан шугулланган. 1931 г. - йылдан камокка олинган 1937 г. - йылгача Узбекистон Тил ва адабийот илмий-тадкикот институт бо`лим бошлиги ва профессор Лавозимида ишлаган.

Ильмий-адабий мероси. Иджтимой ва сийосий джарайонларда фаол иштироки хамда окитувчилик килишдан ташкари, Фитрат самарали илмий-бадиий иджод билан шугулланган, истиклол учун курашга дават этивчи шерлар ва асарлар йозган. «Юрт кайгуси» шери ва сочмаларида хуррият учун кураш гоясини баралла куйлаган. Mazkur sochmalarda Turkistonni xoʻrlangan Ona obrazida tasvirlab, bu jabrdiydani zulm asoratidan xalos etish uchun Amir Temur Singari jahongirlar ruhiga murojaat etdi, xalqni erk va hurriyat uchun kurash maydoniga da'vat etgan. У шу йилларда «Миррикс юлдузига», «Шарк», «Шоир» сингари шерларини яратиб, уларда Туркистонни мустамлакага айлантира бошлаган большевикларга ва улар барпо этайотган тузумга нафрат туйгусини ифодалаган.

Абдурауф Фитрат «Мунозара», «Хинд сайохи киссаси» каби асарларида Туркистон джамиятидаги колоклик, илм-фанга боулган етиборнинг сусайиши, ислам динига кириб кулган хурофотларни кескин танкид килган.

Фитрат 1916-йылдан бошлаб яратган «Бегиджон», «Кон», «Абу Муслим», «Темур саганаси», «Огузхон» каби драмаларида тарихга муроджаат этганига карамай, большевикларнинг Туркистонда олиб борган гайримиллий сийосатига фаол муносабат билдириб, зульм ва зоравонликка асосланган «янги тузум»ни кескин коралаган. Мутафаккир большевиклар тузумига карши истиклол учун кураш гойасини «Чин севиш» (1920) ва «Хинд иштилолчилари» (1923) асарларида йоркин ифодалаган. U Turkistonda совет хокимияти yillarida sodir bo'layotgan fojiali voqealarni Angliyaning mustamlakasi bo'lgan Hindistonga ko'chirib, ingliz mustamlakachilariga qarshi kurashayotgan back ixtilochi (istiqlolchi)lari siymosida, ma'lum ma'noda, o'z ватандошлари тимсолини яратди.

Фитрат 1914-1916-йиллари «Рахбари наджот» («Наджот йоли»), «Оила» ва «Мавлюди шариф йоки Муроти хайр ульбашар», 1917-1920-йиллари «О'кув», «Шарк сийосати» ва «Йигла, Ислам», 1925 г. – йили еса «Мухтасар ислам тарикси» асарларини яратган. Фитрат бу асарлар оркали джамиятда ро`и берайотган сийосий-иджтимой масалаларга муносабат билдириб, ислам олами учун оз ахамиатини йокотмайдиган ма`нави ва маърифий кадриятларни тушунтириб берган.

Форс тилида йозилган «Рахбари наджот» асарида тафсир, хадис, фикх, калом, шунингдек, лисоний, фальсафий, дуниовый илмлар то'г'рисида аник тасаввур берган. «Oila» kitobida esa Oilaning muqaddas ekanligini asoslab berib, jamiyat va inson hayotidagi o'rnini oshirisga qaratilgan fikr va mulohazalarini taqdim etgan.

Фитрат узбек тайлининг грамматикасини органиш ишини бошлаб берган. У 1918 года К. Рамазон ва Ш. Рахимий билан хамкорликда «Она тили» дарслигини, шунингдек, «Узбек тили койдалари тоггирисида бир таджриба: Сарф» (1925), «Узбек тили койдалари тоггирисида бир таджриба: Нахв» (1926) дарсликларини яратган ва бу дарсликлар 1930 йилга кадар бир неча марта нашр етилган. Олим узбек тили морфологияси ва синтаксисиба багишланган бу асарлари билан узбек тили грамматикасини илмий асосда органиш ишига тамал тошини койган. Fitratning tilshunoslik sohasidagi katta xizmatlaridan yana biri uning XX yuzyillikning 20-yillari qadimiy turkiy til, jonli xalq tili va shevalarga tayangan Holda, ilmiy-madaniy muomalaga kirib kelayotgan yangi tushuncha hamda hodisalarni ifodalash учун узбек тилининг лугати джамгармасига янги созлар ва атамаларни олиб кирганлигидадир.

Олим «Энг эски турк адабийоти намуналари» (1927), «Узбек адабийоти намуналари» (1928) тазкираларини тузиб, миллий адабий меросимизнинг эн кадимги даврдан соънгги даврларга кадар яратилган намуналарини топлаб, муайян тизимга Солган. Абдурауф Фитрат 1069-йили Юсуф Ходжиб томонидан йозилган «Кутадгу билиг» азарининг миллий зиёлилар томонидан топилган 3 та нуксасининг хаммасини органиб, китобнинг учинчи нушаси хакида 1925-йили «Кутадгу билиг» номли маколасини йозган ва китобнинг тариксан, тиль джихатдан иуда мухим эканлигини айтиб, «...бор нускалари билан солиштириб, бунинг камчиликларини толдирмок, узилган тартибини тузатмак, онглашилмайтурган созларини изох килиб, оз бир Микдорда бостирмок» хайрли вазифалардан эканлигини таккидлаган.

Узбек адабийоти йирик намояндалари ийодини илк бор органиб, «Бедил» (1923), «Навоининг форсий шойрлиги ва унинг форсий девони тогрисида», «Ахмад Яссавий» (1927), «Яссавий мактаби шоирлари» тогрисида текширишлар», «Хиббат уль-хакойик», «Узбек шойри Турди» (1928), «XVI асрдан сонгра узбек адабийотига умумий бир караш», «Мухаммад Солих», «Форс шойри Умар Хайом» (1929), «Машраб», «Фарходу» Ширин» достони то'г'рисида» (1930), каби катта илмий кийматга эга асарлар йозган, «Шер ва шойрлик» (1919), «Адабиет койдалари» (1926), «Аруз хакида» (1936) асарлари билан адабийот назарияси фанига асос солган.

Комусий ильм эгаси Фитрат шаркшунослик сохасида хам тадкикот олибоб бориб, 1921-йили Полат Солиев ва Б. Сергеев билан биргаликда амирга тегишли нодир коълёзмалар, вакф худжатларини йигиш, уларга тартиб ва тавсиф Беришда иштирок етган. Б. Сергеев билан биргаликда В. Вяткин arxivida saqlanayotgan qozilarga oid hujjatlarni oʻrganib, rus tilida «Казийские документы XVI века» (1937) китобини нашр эттирган. Таришчи сифатида Буксоронинг соангги амири хакида «Амир Олимхоннинг хукмронлик даври» (1930) азарини йозган.

Фитрат музыка сохаси билимдони сифатида 1921 г. или Буксоро шахрида Шарк музыка мактабини очиб, бу сохага кизикувчи, исте'додли о'г'ил ва киз болаларга алохида грех ксоналарида мусикадан талим берган. Мактабга мумтоз музыка билимдонлари хамда В. Успенский сингари мусикашунос олимларни таклиф этган. Шу вактдан бошлаб «Шашмаком» куйларини то'плаш ва нотага йозиб олиш ишларига рахбарлик килган. Фитрат ташаббуси билан В. Успенский томонидан Ота Джалол ва Ота Гийосиддин куйлаган Буксоро шашмакоми илк бор нотага солиниб, нашр этилган. Фитрат «Шашмаком», «Узбек мусикаси тогрисида» маколалари ва «Узбек классик мусикаси хам унинг тарихи» (1927) рисоласи билан XX юзииллик узбек мусикашунослик фанини бошлаб берган.

Оиласи: Абдурауф Фитратнинг биринчи турмуш ортоги Мутал Бурхановнинг аммаси Фотимасон Бурханова боулган. Айрим сказал, что у билан аджрашиб Хикматой Фитратовага уйланган ва огай кызы Севараксон Фитратовалар билан яшаган.

Олими: 24 апреля 1937 года куни камокка олинган ва салкам бир ярим йилга чозилган тергов ва кийноклардан сонг Фитрат «аксилинкилобий миллатчилик джадидчиликнинг асосхиларидан, рахбарларидан бири», «совет хокимиятининг биринчи» кунларидан тортиб, соънгги кунларгача партия ва совет хукуматига карши миллатчи пантюркчи аксилинкилобий харакатни фаол уюштириб келган» киши сифатида, шунингдек, Файзулла Ходжаев корсатмасига суяниб, совет хукуматини куч билан Агдариб Ташлаш максадида Англия Афганистон ва Эрондаги вакиллари билан яширин харбий-сийосий шартномалар тузганлик, босмачиликни ташкил килганлик, Туркиядан Анвар Пошони бошлаб келганлик, фашистлар Германиясининг йосуслик ташкилотлари, чет элларга кетган Муходжирлар билан алока орнатганликда айбланган.

СССР Олий суди харбий хайати Фитрат «иши»ни 1938-йил 4 октября коъчма сессияда коъриб чиккан ва у шу кунийок Тошкент атрофида отиб ташлаган. Суд карори 1938-йил 5-октября расмийлаштирилган.