Исхокхон Ибрат

Исхокхон Ибрат (1862, Торакураган — 1937, Андижан) был реформаторским ученым, писателем, лингвистом и педагогом Туркестана. Родившись в грамотной семье, он учился в местных медресе, позже много путешествовал по Стамбулу, Европе, Аравии и Индии, собирая книги и культурные артефакты, в том числе редкую рукопись Кутаггу билиг . В 1901 году он опубликовал Лугати ситта ас-сина («Шестиязычный словарь»), а в 1908 году основал типографию Матбаа Исхокия , выпускавшую буквари и учебные пособия для джадидских школ. Он является автором более 15 работ, включая Тарихи Фаргона , Тарихи маданият и Мезон уз-замон . Пионер современного образования, он внедрил новые методы обучения и открыл прогрессивные школы. Арестованный во время сталинских чисток в 1937 году, он умер в тюрьме под пытками в возрасте 75 лет. Место его захоронения неизвестно, но его память впоследствии была увековечена мемориальным комплексом в Торакоре.

(1862 — 1937)

Болалиги. 1862 г. — йили Наманганской области Торакоргон кишлогида тугилган. Боболари асли туркистонлик, Ахмад Яссавий авлодларидан хисобланган. Отаси Джунайдулла хо'джа Суннатилла хо'джа о'г'ли, онаси Хурбиби отин хат-саводли кишилар бо'либ, мактабдорлик фаолияти билан шуг'улланган. Ота-онаси кулида савод чикариб, кеин турли мактаб ва медресаларда о'кийди. Отасининг касби бог'бонлик бо'лган, «Ходим» таксаллуси билан ше'рлар йозган. Бобоси Афсус таксаллуси билан танилган. Шоир Мулла Джамолхон Васфий (1862 – 1930) амакиваччаси бо'лган.

Малумоти. Dastlab eski maktabda, so'ngra onasining qo'lida o'qigan. Бу хакда о'зининг «Мезон уз-замон» асарида шундай йозган: «Аввалги вактдаги махалла мактабида 5 илда 3 адад муаллимда о'куб, оксири саводим чикмай, кейин кизлар мактабида, оз уйимизда волидаи мархумамдан о'куб савод чикардим икки сана киблагохимдан хуснихат машк этдим».

1878 г. — йили Кокондаги Мухаммад Сиддик Тункатор медресасига окишга кирган. Бу йерда Мукими, Фуркат, Завкий, Хазиний ва Нодим каби шойрлар иджоди билан якиндан танишган. Абу Наср Форобийнинг «Шойрларнинг ше'р йозиш санъати конунлари хакида», Низомий Арузий Самаркандийнинг «Нодир хикоятлар», Абдурахмон Джомийнинг «Силсилат аз-захоб», Алишер Навоининг «Назму аль-джавохир», «Мухокамат аль-лугатайн» ва яна иуда ко'п Шарк олимлари асарларини мустакил о'киган. Узбек ва рус тилларида нашр болган «Туркестанские ведомости» хамда «Тархимон» газети талабалик йиллари танишган.

Фаолияти. 1886 г. - медресе йили о'кишни тугатиб, оз кишлоги То'рако'рг'онга кайтиб келган. Ишни Торакуррг'онда янги мактаб очиб, дарс беришдан бошлаган. Унинг мактаби «усули кадим» («усули тахаджи»), я'ни хиджо усулига асосланган мактаблардан бирмунча фарк килган. Мактабига нисбатан илг'ор бо'лган товуш (савтия) усулини татбик килган эди. Узгача услубдаги бу мактабни Намангандаги Россия империяси амалдорлари томонидан йопишга майбур килинган.

1887 — йили онаси Хурибибини хаджга олиб боради. Онаси Джидда шахрида о'пка шамоллаши касалидан вафот етган. Шахаридаги кабристонлардан бирига онасини дафн этиб, о'зи сафарини давом еттирган. Стамбул, София, Афина, Рим, Берлин, Париж каби Европа шахарларида болган. So'ngra Makkaga qaytib kelib, bu yerdan Qizil va Arabiston dengizlari orqali Hindistonga kelgan. 1892 – 1896 – йиллари Бомбейда истикомат килган. 1896 г. — хиндистондан Кошгарга о'тиб, у йердан Торакоргонга кайтган. У чет эллардан бир канча нойоб китоблар, маданият ашьолари олиб келган ва уларни хамкишлокларига намойиш килган. Улар орасида машхур Юсуф хос Ходжибнинг «Кутадгу билиг» асари хам болган. Бу нойоб ку'лёзма «Наманган нушаси» деб етироф этилган ва Абдурауф Фитрат хамда Лутфулла Олимий томонидан XX юзиилликнинг 30- йилларида Тошкент кутубхонасининг Шарк бо'лимига топширилган.

1898 г. — Торакургон халк козиси, Туркистон козилар, съезд фаол азози сифатида фаолият корсатган. 1901 йылда араб, форс, хинд, турок, узбек, ва рус тиллари асосида «Лугати ситта ас-сина», яни «Олти тилли луг'ат» асари чикарилган. У джадида мактаблари учун бир qo'llanma bo'lib xizmat qilgan.

1907-йили Торако'рг'онда очган мактаби то'г'рисида Исмоилбек Гаспирали шундай йозган: «Наманганский уезди То'ракург'он касабаси Ис'хоксон то'ра июн ойида «Мактаби Ис'хокия» очди.50 нафар бола та'лимга олинди. Бу мактаб усули савтияда бо'либ, кундузги ва кечки, кундузи болалар, кечки пайт катталар кироатхонаси бор Бу мактаб вилоятдаги хамма мактаблар учун намуна».
1908 год Россиянинг Петербург ва Москва шахарларига бориб, о'кув юртлари, замонавий мактаблар билан танишади. Оренбургда Гафман деган матбаачидан пули о'н йил мобайнида то'лаш шарти билан кредитная литография машина сотиб олган ва уни бутун анджомлари билан Оренбургдан Ко'конгача поездка, Ко'кондан То'рако'рг'онгача туяларда олибо келган.

1908 год – год декабря ойида бир неча йилдан бери бош йотган хаммом биносида босмахона ташкил килган ва унга «Матбаа Исхокия» номини берган. Но ишда унга якин делает Хусайна Макаева и Абдулрауфа Шахидийлара катта йордам бергана. Ushbu matbaa ochilishini tabriklab, «Tarjimon» и «Vaqt» газета «Bir necha tabrik-maqolalari e'lon qilingan».

«Матбааи Исхокия» или фаолиятини савод чикаришга ​​оид дарсликлар, рисолалар нашр этишдан бошлаган: унинг биринчи махсулоти «Санати Ибрат, калами Мирраджаб Бандий» асари Фаргана водийси усули джадид ва усули кадим мактабларида «Алифбо» дарслиги сифатида колланган. Шунингдек, в России шахарларидан синематография (киноаппарат), фотография, граммафон, совуткич (музлатгич) каби майший ашйолар хам олиб келган ва оз хамкишлокларига намойиш килган.

Ильмий-адабий мероси. «Лугати ситта ас-сина» («Олти тилли лугат») (1901), «Фикхий Кайдони тарджимаси» (1908), «Джоме ул-хутут» («Йозувлар маджмуаси») (1912), «Тарикси Фергана» (1916), «Тарикси маданият» (1917), «Мезон уз-замон» («Замон торозуси») (1928), «Девони Ибрат» каби о'н бешдан ортик асарлар йозган. «Тарикси маданият» азарининг со'нгги кисмида Ис'хоксон Ибрат оз асарларини ро'йксатини келтирган. Улар орасида хали топильмаган «Гульшани роз туркий», «Таржимай холим», «Тарикси Хуррият», «Курбошилар замони», «Мишкат ул-гаройиб», «Музабзаб», «Туркистонда турли машаккатлар», «Барза», «Тазкирай сувайдо», «Сайри джибол» каби асарлари хам санаб о'тилган. Толик болмаган «Илми Ибрат», «Турли марсия ва фикриёт масалалари» каби асарлари хам бор.

Оиласи. Abbosxon, Rotifxon va Vaqqosxon ismli o'g'illari bo'lgan. 1919 г. - йили шо'ро харбилари катта о'г'ли Аббосхонни «босмачилар одами» сифатида гумон килибо, калтаклаб олдирган.

О'лими. 1918 — йили кутубхонаси талон-тародж килинган. 1937 год, 7 января, камокка олинган. У топлан барча китоблари, кольозма ва тошбосма асарлари 4 та копга солиниб олиб кетилган. Uning qishlik uy-joyi, uy-ro'zg'or buyumlari kim oshdi savdosiga qo'yib sotib yuborilgan,oilasi va bolalari 3 sotixdan iborat quruq yerga chikarib qo'yilgan. В Андижане турмасига либо келингач, либо суди бо'лмай, 75 йошида, 2 ойдан со'нг камокнинг кийнокларига чидамай вафот этган. Uning qabri qaerdaligi noma'lum. 2016 год 2 ноября Шавкат Мирзиёев Наманганской области сайловчилари билан учрашувида унинг хайоти ва фаолиятига алохида то'хталиб отган. 13 апреля 2017 г. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Наманганская вилояти Торакургон туманида атокли ма'рифатпарвар Исхоксон Ибрат номидаги йодгорлик маджмуасини ташкил етиш то'г'рисида»ги карори кабул килинган. Ушбу карор асосида маджмуада унинг хайкали, милли услубдаги айвон, босмасона, мусикали фаввора, хориджий тилларни о'китишга иктисослаштирилган 400 о'ринли мактаб-интернат, мактабгача талим муассасаси ва тариксий-ма'рифий музей ташкил этильди.