Абдулла Кадыри
Абдулла Кодири (1894–1938) был пионером узбекского романа, драматургом и публицистом, считающимся основоположником узбекского романа. Он родился в Ташкенте в семье садовника, учился в мактабах, школе с русским языком обучения, а затем в медресе, прежде чем продолжить свое образование в Москве (1924–1925). Кодири работал в советских газетах «Иштирокиюн» , «Кызыл байрок» и был одним из основателей сатирического журнала «Муштум» . Среди его работ — пьеса «Несчастный жених» (1915), романы «Минувшие дни» (1926), «Скорпион из алтаря» (1928) и повесть «Обид Кетмон» (1934). Арестованный во время сталинских чисток, он был расстрелян в 1938 году. Посмертно реабилитированный, он остается национальным классиком.
(1894 — 1938)
Болалиги. Абдулла Кадырий 1894-йил 10-апрелда Тошкентда бог'бон оиласида туг'илган.
Отаси Кодирмухаммад «Эски Йова» махалласи Ходжа кочасида яшовчи Ходжимухаммад бобонинг 1822 г. - йили туг'илган иккинчи о'г'ли эди. Ходжимухаммаднинг Тошмухаммад хамда Хайринисо исмли о'г'ил ва кизи хам болган.
Кодирмухаммад бакувват, серг'айрат, шиджоатли ва дуньо курган киши бо'либ, йигитлик чог'ларида хон ва беклар ко'лида сарбоз бо'лган. У эски Йова бозорида бакколлик до'кони очиб, ипак, идиш-товок, чой каби моллар билан савдо килган. Тиджорат ваджи билан узок шахар-мамлакатларга сафар килган. Кадырмухаммад 1870-йылгача савдода, кейин Самаркандского дарвоза «Эшонгузар» махалласидан ер олибо бог'бонлик билан шуг'улланган. Торт Марта Уйланган. Бунга фарзандсизлик ваджи сабаб болган. У тортинчи бор 50 лет атрофида 15-16 яшар Джосият бибига уйланган. Улар 1879-йили о'гил кориб Рахимберди дебизм койганлар. Боеприпасы можно использовать, чтобы они не исчезли, а затем сабабсиз нобуд бо'лган. Бу холдан ирм килган Кодирмухаммад оиласи Эски Джо'вадаги ховлисини сотиб Самаркандский дарвоза «Эшонгузар» махалласидаги ерига ко'чиб о'тади ва о'ша ерда яшай бошладилар. Мана шу масканда Абдулла Кадирий дуньога келган. Ундан с 1897 года – Qodiriyning ukasi Qudratilla tug'ilgan. Кодирмухаммад узок умр кориб 1924 года 5 апреля 103 йошда вафот этган.
Акаси Рахимберди Робия исмли киз билан ойла куриб, дурадгорлик касби билан машгул болган. Абдулла Кодири акасидан токи йо'нишни органган. У 1963-йили вафот этган. Укаси Кудратилла 1897-йили туг'илган. Абдулла Кодири йошлигида болаларча шо бо'лган. Унинг болалиги «Эшонгузар» махалласида отган.
Малумоти. Кодирмухаммаднинг илми болмаса-да фарзандларининг талим олишига катта этибор берган. У: «O'zimni xatim yo'q-da bo'lmasa hammangni barmog'imda o'ynatardim», degan so'zlarni ko'p takrorlagan. Богда мехнатнинг ко'плигига карамай о'гли Абдуллани мактабга берган. Акаси Рахимбердининг esa o'qishga unchalar qiziqishi bo'lmagan. Абдулла Кадирий дастлаб 1904 – 1906 – йиллари мактабда талим олган. Дастлабки саводини «Занги ота» махалласидаги мулла Олим ва мулла Зийо домлалардан олган. Qodirmuhammadning uch o'g'li ham shu domlalar qo'lida o'qigan. Кодирий ушбу муаллимлардан ташкари «Мирлар» махалласидаги Юсуфхон домла ва Чорсуга якин джойда джойлашган мулла Гулом исмли муаллимлардан талим олган. С 1908 по 1912 год – йиллари Абдулла Кадирий рус-тузем мактабида о'киган. Бу мактаб «Самаркандский дарвоза» махалласидаги Акром савдогарнинг ташки ховлисида джойлашган бо'либ, «7-сон русско-туземная школа» деб аталган. У Тошкентского шахридаги медресе «Абулкосим шайх» 1916 – 1917 гг. – йиллари араб ва форс тилларидан тахсил олиб сарф ва нахвни якши органган. Талим билан бирга джадидчилик харакати намояндаларига фикрдош бо'либ, миллий матбуотда оз иджоди намуналарини нашр этган. Ильмини ошириш ва джахон адабийоти билан танишиш учун 1924 – 1925-йиллари Тошкент Вакф шо'басининг ко'магида Москвадаги Валерий Брюсов номи билан очилган адабийот институтида о'киган.
Фаолияти. Оиладаги иктисодий етишмовчилик боис Абдулла Кадирий 12 йошидан бир бойнинг хизматига кириб ишлади. Рус-тузем мактабини тамомлагач бир муддат ишсиз юрган. U 17 – 18 ёшларида Чорсу бозорида савдо билан шугулланувчи Расул Мухаммадбойга приказчиликка ёлланиб, уч-торт йыл ишлаган. Приказ 1915 года - йилга кадар ишлагандан со'нг, савдогарнинг иши оркага кетиб уйга гайтишга майбур болади. Если вы хотите, чтобы акаси билан точичилик килиб, кунбай ишларда хамда уйида бог'бонлик билан шуг'улланган.
Российская империя тузуми тугатилиб, февраль 1917 г., ва октябрь, вокеаларидан кеин унинг хайотида хам, ийодида хам озгаришлар рой берди. Хукуматга ишга кириб Тошкент эски шахар озика коъмитасининг саркотиби (1918), «Озик ишлари» газетасининг мухаррири (1919), Касабалар шоросининг саркотиби (1920) ва бошка совет идораларида ишлади. Газета «Иштирокиюн» ва «Кызыл байрок» адабий ходим бо'либ фаолият юритди. «Муштум» журналы ташкилотчиларидан ва тахрир хаяти азоси (1923–1926) бо'либ, ушбу журнал ва газеталарда оз маколаларини нашр еттирган.
Ильмий-адабий ме роси. Абдулла Кадирий ижоди 1913 – 1914 – йиллари бошланди. У шу йиллари барча илг'ор фикрли йошлар катори джадидчилик харакатига ко'шилган ва о'зининг илк асарларида ма'рифат, миллат тараккийоти ва хурлиги г'ойаларини таргиб и эта бошлаган. Кодирий дастлаб марифий ше'рлар йозди. 1914 — йили «Ахволимиз», «Миллатимиз», «Той» каби ше'рлари джадид матбуотида елон килинган. 1915 – йили у Бехбудийнинга «Падаркуш» фоджиаси та'сирида «Бахциз куйов» песасини йозади. Сонг о'зи «миллий ро'мон» деб атаган «Джувонбоз» хикоясини яратган. Бу асарлар хам аввало ма'рифатпарварлик карашлари махсули бо'либ, джамиятдаги иллатлар ва колок урф-одатларни кескин танкид килишга йо'налтирилган. Абдулла Кадирий – Алимов, Джулкунбой, Шоший, Бойкуш, Думбулбой, Думбулбой джиани, Думбулдевона, Думбулниса, Думбулбой о'гли, Джей-бой, Джаркинбой, Джиян, Джиянингиз Муштум, Индамас Софи, Ёловчи, Калвак махзум джиани, Калвак махзум шоший, Кампир, Карнайчи, Колхозчи, Лакаланг махзум, Мавлонкуфр, Мулла Джулкунбой, Муштум, Овсар, Санийксудо, Чиндо'ст, Чирмандаботир, Чи чора, Шапалокмахзум, Шилгай, АК, У-бой каби оттиздан ортик таксаллюслар билан иход килган. 1919–1920 — йиллари «Отган кунлар» романини йозиб тугаллаб, 1926 — йили то’ла нашини элон килган. 1928 — йили йозувчи «Мехробдан чайон» романини элон килди. 1934 — йили эса «Обид кетмон» киссасини йозган.
Uning ko'plab she'r, maqola va hikoyalari «Садой Туркистон», «Иштирокиюн», «Кызыл байрок», «Туркистон» газетари, «Ойна», «Инкилоб», «Муштум» журнал «Нашр етилган».
Таржимонлик сохасида 1925-йили татар физик олими Абдулла Шуносийнинг «Физика», 1935-йили Н.В. Гогольнинг «Уйланиш», 1936-йили А.П. Чеховнинг «Олчазор» асарларини узбекчага таржима килган.
Оиласи. Абдулла Кадирий 1914-йыл Рахбарниса Расул Мухаммадбой кызыга уйланади. Улардан Назифа (1916 г.), Хабибулла (1918 г.), Адиба (1924 г.), Масуд (1926 г.), Хамда Аниса (1928 г.) Исмли фарзандлар дуньога келади. Абдулла Кадирийнинг айоли Рахбарниса, 1943 год, 6 марта, вафот этган.
Кызы Назифа Эски Джова «Тинчоб» махалласида яшовчи Мухаммад Аминбек исмли киши билан турмуш курган. Уларнинг Фарзона исмли кызлари бо'лган.
О'гли Хабибулла 1919-йили туг'илган. 1945 — 29 мая камокка олиниб 10 лет муддатга хукм килинган. В 1955 году – йили камокдан чиккан. Со'нг о'кишини тиклаб, 1962 г., Ташкент, давлат тиббийот института тамомлаган. Шифокор бо'либ хизмат килган. У адабий фаолиятини 1958-йылдан бошлаган. Хабибулла Кадирийнинг «Нилуфар» хикоялар топлами (1964), «Африкага сайохат» (1966), «Яман-Миср таассуротлари» (1967) сафар очерклари, «Отам хакида» хотира китоби (1974), «Кора араб» хикоялар топлами (1978) чоп этилган. У 1987-йили вафот этган.
Иккинчи о'гли Масуд Абдуллаев хам Тошкент давлат тиббийот институтида о'киган. Шифокор бо'либ ишлаган. Узбекистон Мустакиллигини кориб 1996-йили вафот этган.
Кодирмухаммад отадан Абдулла Кадирийга кулган Самарканд дарвозадаги ховли бог' шийпони 1945-йили «Арпапоя» ко'часидаги 1-сонли болалар уйи тасарруфига отказилган. 1949 — йили еса йилкичилик артелига берилган. Ховли бог шийпони 1958-йылдагина Абдулла Кадирий авлодларига гайтарилган. Bugungi kunda Habibulla Qodiriyning katta o'g'li Hondamir Qodiriy (1957-yil tug'ilgan) tomonida ushbu uy hovli va muzey faoliyati olib borilmoqda.
О'лими : Абдулла Кадирий 1926-йили «Муштум»да босилган «Йиг'инди гаплар» маколаси туфайли киска муддат камалган. Университет «О'рта Осийо «Давлат сийосий бошкармаси» (DSB)нинг ходими Курманов томонидан 1926 г. 8-мартда хибсга олинган Абдулла Кодирийнинг уйида 1926 г. 8-мартдаги DSBning 32-ордерига асосан тинтув отказилиб, унда Шотурсун Шосаидов, Мухамедов, Терегулов хамда Абдулла Кадирийнинг о'зи иштирок этган.
BDSBga olib ketish учун Абдулла Кодирий уйидан куйидаги худжатлар мусодара цилинди:
узбек тилидаги хар хил йозишмалар бир юз кирк икки (142) вараг', Уч китоб: Бахциз куёв, Джувонбоз, Абдулла Кодирийнинг узбек тилидаги асарлари, Юсуф Окчуниннинг турк тилидаги «Европа ийтимоий-сийосий» карашлар»асари.
Шундан так органичен и бошлади. Sud Organlari Tomonidan Abdulla Qodiriy Shaxsi Sinchiklab O'rganila Bordi. Камокка олинганига карамай терговга чакирилмай камоксонада йотади. Шу Бойс Абдулла Кадирий, 1926 год, 22 марта, DSB, комендантига Ариза Билан Муроджаат Килади. Унда: "Шу йилнинг 8-мартида хибсга олиндим ва ханузгача назорат остида камокда сакланиб келинмокдаман. Халигача со'рокка чакирилганим йок. Умуман, не гунохларим учун айбланайотганлигим мен учун коронг'у. Заррача бо'лса-да, о'зимни кора сезайотганим йок, шундай бо'лсада, менинг ишим кимда эканлигини аниклаб, зудлик билан терговга чакиришларингизни со'райман Акс холда, о'зимни курбон килсам-да, 24-мартдан бошлаб очлик э'лон киламан», деб йозган.
Qodiriyning arizasi inobatga olinib, so'roqqa chaqiriladi. Терговда уози хакидаги бор хакикатни айтади. Со'ров 1926 г., 24 марта, DSBning maxsus bo'limi vakili Агидуллин томонидан олиб борилган. Qodiriyga tergov jarayonidan anglashila boradiki, unga qarshi qo'zg'alayotgan aybnomaga asos bo'lgan ashyoovy далил «Муштум» журнал е'лон килинган «Йиг'инди гаплар» маколаси эди. Иш шу тарика джиддий тус ола борган. Терговчилар хар бир майда «материал» ларигача ахамият бериб синчковлик билан айбномаларни то'лдириб бориб, ишга доир худжатлар кундан-кун копайиб борган.
Дастлаб униг айбномасига «Абдулла Кодиров «Муштум» в журнале мухаррир йордамчиси лавозимида ишлаган пайтда, или вазифазидан фойдалангани холда мухаррирннинг катий такикига карамай в журнале 27-сонида «Йиг'инди гаплар» маколасини бостирган. Мохияти джихатидан мазкур макола очикдан-очик Узбекистон хукумати ва Компартиясининг рахбарларини обро'сизлантириш хамда шу билан бирга Коммунистический партийный мухим тадбирларини танкид ва масхара килиш рухи билан йозилган. бу маколани аксилинкилобий махсадларда фойдаланиш учун кэн йойишга ринган» деб йозилади.
Ушбу койылган айб учун Узбекистон ССР Джиноят кодексининг 72- ва 105-моддасининг 1-бандига бойича иш корилади. Бу протокольные DSBning терговчилари Агидуллин ва Бельскийлар томонидан тузилган эди. Абдулла Кадирийга ушбу айбнома 1926 г.р., 24-мартида таништирилган. Боеприпасы Абдулла Кодири куилган айбларга джавобан «Озимни айбдор деб тан олмайман» дея имзо чеккан.
Кодирий иши устидан ко'шимча далиллар то'планиб 1926-йил 3-апрелда УзССР Джиноят кодексининг 116-моддасига биноан 128, 129, 142-моддаларга амал килинган холда иши ко'риб чикиш ко'зда тутилади. Бу гал хам Кодирий айбдор эмаслигини билдирган холда айбномага имзо чекиб берган.
Узбекистон Давлат прокурори Назаровнинг байругига биноан махбус Абдулла Кадирий 8-июнда сокчи назорати остида Самаркандга юборилган. Нихоят, хам рухан, хам джисман хориган адибни тергов килиш тугай боради. Сабр косаси то'лган Кодирий о'зига ко'йилган айбномаларни бо'ынига олар экан, бу холни шаксий адоватдан бошка нарса эмаслигини бильдиради.
Абдулла Кадирийнинг, 1926 год, 8 марта камокка олиниши билан бог'лик суд ишининг якуни уч кун (15-17 июня) давом этади. Узбекистон ССР Олий Совети Президиуми макссус меджлис чакириб Марказий Иджроия коъмитасининг Самарканд шахрида 1926-йил 17-июндаги йигилилишида райосат азолари Оксунбобоев, Биксон, Гозиев, Волик, Икромов, Иванов, Косимходжаев, Рахимий, Мавлонбеков, Строгонов, Челогузов иштирок этади. Шу билан бирга, муассасалардан: Олий суд Косимов, раис: Косимходжаев, котиб: Рахимий катнашдилар.
Унда «Узбекистон ССР Олий суди 1926-йил 15-16-июнда суд килиниб, икки йилга озодликдан махрум этилган Абдулла Кадирийнинг камок муддатини о'тамасдан озод килибо юборилишини со'райди» деб карор килинади.
Шундан со'нг Узбекистон ССР Олий судининг илтимоси кондирилиб, Икки йил муддатга озодликдан махрум килинган Абдулла Кадирий камок муддатини о'тамасдан озод килинади. Олий суд раиси Кодирийни камокдан озод килиш хакида байрук тайёрлайди. УзССР Олий суди, суд коллегиисининг 1926-йил 17-июндаги 1895-ракамли шошилинч байруги чикарилган.
Президиум УзССР МИК отбил 1926 года 16 июня судланган махбус Абдулла Кадирий 17 июня соат 15.00 да озод этилган.
Абдулла Кадирий иккинчи род. 1937 г. - 31 декабрида «халк душмани» сифатида камокка олиниб, 4 октября 1938 г. - Ташкент шахрида отиб ташланган. Uning asarlari ham qatag'onidan keyin qattiq ta'qibga olindi. «Обид кетмон» киссаси большевик мафкурачиларига ма'кул кельмай танкидга учрайди. Асар «гоявий бузукликлар ва ксатолар»га тола, «сийосий тутуруксиз» асар сифатида бахоланган. Йозувчининг тарихий романлари эса асосий маноси - миллат такдири, бирлиги, эль-юрт кайгуси, мустакиллиги, шакс эрки, иджтимойй адолат учун кураш г'ойалари билан йо'г'рилганлиги туфайли хам хукмрон мафкурага зид асарлар бо'либ чикди. Millat ruhini yorqin aks ettirgan, kitobxonlarning sevimli asarlariga aylangan bu romanlar sovet davri siyosati uchun zararli kitoblar sifatida keskin qoralandi. Hattoki uning asarlarini o'qigan kishilar ham qatag'on etildi.
Узбекистон мустакилликка эришгач, Абдулла Кодири Алишер Навои номидаги Узбекистон Республики Давлат мукофоти (1991), «Мустакиллик» ордени билан такдирланди (1994). Абдулла Кадирий номидаги Узбекистон Республики Давлат мукофоти та'сис етилган. Тошкентский маданият институт, Тошкентдаги маданият ва истирохат богига, катта ко'чалардан бирига, республикамиздаги ко'плаб маданият муассасаларга унинг номи берилган. «Отган кунлар» и «Мехробдан чайон» романтические кинофильмы (1969, 1973, 1996) и сериалы телефильмов «Яратилган». Адиб шарафига 2018-йили Абдулла Кадирий номидаги иджод мактаби ва музей очилган.